رمزگشایی از پرونده‌های عجیب فساد
مجموعه مستند «سرطان اجتماع» به کارگردانی محسن اسلام‌زاده که پس از پنج سال تلاش بی‌وقفه تولید شده است، با رویکردی متفاوت سراغ پرونده‌های فساد اقتصادی در کشور رفته و با افشای گلوگاه‌های فساد، زنگ خطر را برای مسئولان به صدا درآورده است.این مجموعه کاری مشترک از موسسه اندیشه شهید آوینی، مرکز هنری رسانه‌ای نهضت و شبکه مستند سیما از شبکه مستند سیما پخش شد.
محسن اسلام‌زاده، کارگردان اثر درباره سوژه‌های بررسی شده در این مجموعه مستند به جام‌جم گفت: مهم‌ترین مسأله این کشور در محضر رهبر انقلاب و مردم شاید بحث اقتصاد باشد. مستند سرطان اجتماع با رویکردی دغدغه‌مندانه به‌دنبال اصلاح نظام اقتصادی است. اصلاح نظام اقتصادی بدون مبارزه مؤثر با مفاسد اقتصادی قابل انجام نیست.وی ادامه داد: مستند سرطان اجتماع به مبارزه مؤثر با مفاسد اقتصادی می‌پردازد و اعتقاد دارد که مبارزه درست با مفاسد اقتصادی باید در جایی اتفاق بیفتد که فرآیندها و حفره‌های ساختار اداری اصلاح شود تا مفاسد اقتصادی تولید نشود که بعدها بخواهیم با آن مبارزه کنیم؛ زیرا زمانی که یک فساد اقتصادی شکل می‌گیرد تعداد زیادی از ضابطان قضایی و دستگاه قضایی کشور باید درگیر شوند تا با آن فساد مبارزه کنند.
شناسایی فساد و ترمیم مسیر
اسلام‌زاده در رابطه با فسادهای متعدد از یک مسیر، اذعان کرد: ما باید به‌دنبال راهکاری بهتر باشیم. درست است که باید با مفسد اقتصادی برخورد جدی صورت بگیرد و فرد دادگاهی و محاکمه شود ولی زمانی که از یک مسیر چندین فساد شکل گرفته، باید این مسیر را شناسایی و ترمیم کنیم. وی ادامه داد: مستند سرطان اجتماع با این رویکرد ترمیمی وارد میدان شده که هم پرونده‌های مهم مفاسد اقتصادی را مطرح می‌کند و هم راهکارهای مبارزه با مفاسد را به نمایش می‌گذارد و در گامی مهم به‌دنبال موشکافی بر مسأله مفاسد است. در پرونده‌های بررسی شده به سراغ پرونده‌هایی رفتیم که نشأت گرفته از ضعف ساختارهای اجتماعی ما بوده است.اسلام‌زاده درباره چرایی قبول این واژه برای ساخت مستند،گفت: مستند سرطان اجتماع براساس یک دغدغه شخصی شکل گرفته است و سال‌های طولانی به‌دنبال این بودم که درباره مفاسد اقتصادی کارکنم اما به‌دنبال یک اثر تأثیرگذاردراین زمینه بودم. هر پروژه‌ای رادراین مدت قبول نمی‌کردم تا این‌که دو مقاله ازدومرکزپژوهشی به‌دست مارسیدکه درباره گلوگاه‌های فسادو راهکارهای مقابله با آنها بود.وی افزود: بنده به‌هرحال شرایط را پذیرفتم و روند بسیار سختی پیش روی ما بود که ابعاد آن را نمی‌دانستیم. تقریبا تولید این مجموعه مستند پنج سال به‌طول انجامیده است. مراحل و قسمت‌های متنوعی در این مستند وجود دارد که در۱۰قسمت به هشت موضوع بسیار مهم پرداختیم که هرکدام از آنها به یک الی دو سال زمان نیاز داشت تا از مرحله تحقیق به تولید رسیدیم.
چالش‌های ساخت مستند
کارگردان مستند«سرطان اجتماع» بااشاره به سختی‌های تولید این‌گونه مستندها، اظهار کرد: ساخت مستند درباره مفاسد اقتصادی به‌خودی خود،سخت است زیراما اولا به‌دلیل انتظارمخاطب بایدکارجذاب بسازیم وجذاب‌سازی بدون‌اشاره به پرونده‌های مفاسد‌اقتصادی بی‌نتیجه است و از طرفی آوردن پرونده‌ها هم مراحل خودش را دارد و باید وارد مراحل تصویرسازی از پرونده‌های مفاسد اقتصادی شویم.وی ادامه داد: همچنین سخت‌ترین مرحله نگاه موشکافانه داشتن به این مسأله است که چرا این پرونده شکل گرفته است. راحت‌ترین کار برای ما این است که یک مستند جنجالی بسازیم و با یک افشاگری سر‌و‌صدای رسانه‌ای راه بیندازیم. قطعا اگر بررسی درست انجام نشود و به یک راهکار نرسیم، کار ناقص و این از جفای یک فیلمساز است.
فیلمسازی با گوش شنوا
اسلام‌زاده به فرآیند تولید این‌گونه مستندها اشاره می‌کند و معتقد است یک فیلمساز باید حرف تمام طرف‌ها را از بخش دولتی تا خصوصی و حتی مردم بشنود و کارشناسان را راضی نگه‌دارد تا بتوانند جلوی دوربین حرف بزنند.وی افزود: خب بعد باید برای فیلم‌برداری از گمرک، نقاط مرزی یا کارخانه‌های پتروشیمی و مکان‌های دیگر مجوز بگیرد. قطعا شما نمی‌توانید، فقط از تصاویر آرشیوی و صحبت‌ها مستند بسازید. در بیشتر موارد به محل‌هایی رفتیم که پرونده‌های مفاسدی رقم خورده است. مثلا واگذاری صدها هکتار زمین به شخصی در استان تهران؛ به سراغ آن صحنه رفتیم و تصویر هوایی و زمینی گرفتیم تا ابعاد زمین‌خواری را برای مردم روایت کنیم.
رویارویی با سوژه‌های عجیب
اسلام‌زاده بااشاره به عجیب‌ترین سوژه‌های این مستند، گفت: در این مستند با عجایب زیادی مواجه شدیم. از پرونده قاچاق ۱۰۰۰ و ۱۲۸ کانتینر که از داخل گمرک خارج شده بود یا پرونده دیگری که بیش از ۵۰ هزار خودرو که به‌صورت مشکل‌دار از گمرک ترخیص شده بودند. پرونده‌های عجیب دیگری هم در حوزه پتروشیمی مشاهده کردیم که فردی یک کارگاه تولیدی در مناطق محروم برای معافیت از مالیات راه انداخته و بعد با حواله‌های بسیاری که از پتروشیمی‌ها گرفته بود همان‌جا فروخته بود و کارگاه اصلا با آن چیزی که ثبت شده بود، یکسان نبود.وی افزود: در پرونده دیگری فرد متخلف اظهار کرده بود که کارگاه تولیدی ایشان سالانه پنج میلیون جفت کفش تولید می‌کند درصورتی که لیست‌بیمه این کارگاه یک‌نفر است و به‌ادعای خودش با یک‌نفر پنج‌میلیون جفت کفش تولید می‌کردند و زمانی که به کارخانه مراجعه شده با یک کارخانه متروکه روبه‌رو شده‌اند.کارگردان مستند سرطان‌اجتماع بااشاره به مسأله قضاوت‌نکردن در تولید یک مستند، اظهار کرد:پایه هر مستند تحقیقات درست است و باید تحقیقات گسترده و درست انجام شود. وظیفه اول مستند‌ساز روایت است،نه قضاوت.بایدسراغ افرادی که صحبت‌خاصی در این رابطه دارند از مسئولان تا کارشناسان و حتی خود آن مفسد برویم و پای حرف آنها بنشینیم. ما ازتمام فعالان رسانه‌ای و خبرنگاری هم که بعضا کار عمیق روی پرونده داشتند استفاده کردیم. دربرخی پرونده‌ها سراغ ضابطین قضایی رفتیم که صحبت‌های دقیقی برای ماانجام دادند.اسلام‌زاده بااشاره به بازخورد مردمی این مستند اظهار کرد: بازخوردها الحمدلله خوب بوده است.ازکارشناسان مختلف بازخوردهای مثبتی گرفتیم.همچنین در فضای مجازی هم یک موج رسانه‌ای راه افتاده است،امامتاسفانه به نظر بنده مردم بدبین هستند. وی ادامه داد: تا وقتی که یک مبارزه جدی با مفاسد اقتصادی صورت نگیرد و مردم این حس که با مفاسدمبارزه می‌شودرانداشته باشندوثمره آن رادر سفره خودشان و قفسه مغازه‌ها نبینند و رفاهی در زندگی خود احساس نکنند نسبت به ما و رسانه بدبین هستند و شاید تاثیر معکوسی داشته باشد.
مردم را بدبین نکنیم
اسلام‌زاده، کارگردان مجموعه مستند سرطان اجتماع گفت: این‌که در رسانه بخواهیم از مبارزه بی‌امان با مفاسد اقتصادی بگوییم ولی در عالم واقع مردم ببینند یک فساد بزرگ رسانه‌ای نمی‌شود،این تاثیر مناسبی ندارد و نسبت به چنین آثار مستندی بدبینی ایجاد می‌کندو انگار زور کسی به مفاسد اقتصادی نمی‌رسد.وی با اشاره به نقش مستند بر افکار خواص جامعه بیان کرد: مستندسازی دنیای سخت و جذابی است. من امسال در بیستمین سال کاری خود هستم و همچنان تجربه کسب می‌کنم. از همان سال اول اساتید می‌گفتند موضوع هر مستند شما می‌تواند حکم تعیین کند. باید به گونه‌ای مستند بسازید که اگر روزی یک مقام مسئول دید به تمام ابعاد آن موضوع برسد و بتواند بر همین اساس تصمیم بگیرد و حکم تعیین کند.اسلام‌زاده افزود: در مجموعه مستند سرطان اجتماع پرونده‌های بسیار مهمی مطرح شده است و خب، جنبش دانشجویان عدالت‌خواه و فعالان عدالت‌خواه نباید پرونده‌هایی که سوژه مستند بودند و برخی از آنها همچنان باز هستند را نادیده بگیرند.کارگردان مستند سرطان اجتماع بیان کرد: انتقاد خوب است، ولی اگر انتقاد به مفاسد اقتصادی به ثمر نرسد، مفسدان همچنان به اقدامات خود ادامه می‌دهند. من تا به اینجای کار همراه با یک تیم بزرگ روی این پرونده‌ها کار کردم و مشکلات را گفتم اما از اینجا به بعد باید فعالان و خبرنگاران پیگیری و بررسی کنند که پرونده‌های ۴ ــ ۳ سال قبل امروز در چه وضعیتی قرار دارند.اسلام‌زاده اذعان داشت: در پایان سعی کردیم در این مستند دغدغه‌مند وارد شویم و درد مردم را فراموش نکنیم و مستقیما در رابطه با حفره‌هایی که در نظام اقتصادی و سیستم اداری ایجاد شده است و حق مردم را ضایع می‌کند حرف بزنیم.وی ادامه داد: در این مستند سعی کردیم نگاه سیاست‌زده نداشته باشیم و صادقانه رفتار کنیم و به راهکار بپردازیم. همچنین در ادامه سعی کردیم از بهترین کارشناسان کمک بگیریم و شاید در روزهای شروع دولت جدید به دولتمردان پیشنهاد کنم از این مستند که پنج سال طول کشیده تا آماده شود استفاده کنند؛ قطعا در ابتدای مسیر کمک‌شان می‌کند.کارگردان مستند سرطان اجتماع یادآور شد: من این مجموعه مستند را نوع جدیدی از مطالبه‌گری می‌دانم که به نقاط ضعف و قوت ساختار اشاره می‌کند تا به درستی اصلاح شوند.
شناسایی فساد و ترمیم مسیر
اسلام‌زاده در رابطه با فسادهای متعدد از یک مسیر، اذعان کرد: ما باید به‌دنبال راهکاری بهتر باشیم. درست است که باید با مفسد اقتصادی برخورد جدی صورت بگیرد و فرد دادگاهی و محاکمه شود ولی زمانی که از یک مسیر چندین فساد شکل گرفته، باید این مسیر را شناسایی و ترمیم کنیم. وی ادامه داد: مستند سرطان اجتماع با این رویکرد ترمیمی وارد میدان شده که هم پرونده‌های مهم مفاسد اقتصادی را مطرح می‌کند و هم راهکارهای مبارزه با مفاسد را به نمایش می‌گذارد و در گامی مهم به‌دنبال موشکافی بر مسأله مفاسد است. در پرونده‌های بررسی شده به سراغ پرونده‌هایی رفتیم که نشأت گرفته از ضعف ساختارهای اجتماعی ما بوده است.اسلام‌زاده درباره چرایی قبول این واژه برای ساخت مستند،گفت: مستند سرطان اجتماع براساس یک دغدغه شخصی شکل گرفته است و سال‌های طولانی به‌دنبال این بودم که درباره مفاسد اقتصادی کارکنم اما به‌دنبال یک اثر تأثیرگذاردراین زمینه بودم. هر پروژه‌ای رادراین مدت قبول نمی‌کردم تا این‌که دو مقاله ازدومرکزپژوهشی به‌دست مارسیدکه درباره گلوگاه‌های فسادو راهکارهای مقابله با آنها بود.وی افزود: بنده به‌هرحال شرایط را پذیرفتم و روند بسیار سختی پیش روی ما بود که ابعاد آن را نمی‌دانستیم. تقریبا تولید این مجموعه مستند پنج سال به‌طول انجامیده است. مراحل و قسمت‌های متنوعی در این مستند وجود دارد که در۱۰قسمت به هشت موضوع بسیار مهم پرداختیم که هرکدام از آنها به یک الی دو سال زمان نیاز داشت تا از مرحله تحقیق به تولید رسیدیم.
چالش‌های ساخت مستند
کارگردان مستند«سرطان اجتماع» بااشاره به سختی‌های تولید این‌گونه مستندها، اظهار کرد: ساخت مستند درباره مفاسد اقتصادی به‌خودی خود،سخت است زیراما اولا به‌دلیل انتظارمخاطب بایدکارجذاب بسازیم وجذاب‌سازی بدون‌اشاره به پرونده‌های مفاسد‌اقتصادی بی‌نتیجه است و از طرفی آوردن پرونده‌ها هم مراحل خودش را دارد و باید وارد مراحل تصویرسازی از پرونده‌های مفاسد اقتصادی شویم.وی ادامه داد: همچنین سخت‌ترین مرحله نگاه موشکافانه داشتن به این مسأله است که چرا این پرونده شکل گرفته است. راحت‌ترین کار برای ما این است که یک مستند جنجالی بسازیم و با یک افشاگری سر‌و‌صدای رسانه‌ای راه بیندازیم. قطعا اگر بررسی درست انجام نشود و به یک راهکار نرسیم، کار ناقص و این از جفای یک فیلمساز است.
فیلمسازی با گوش شنوا
اسلام‌زاده به فرآیند تولید این‌گونه مستندها اشاره می‌کند و معتقد است یک فیلمساز باید حرف تمام طرف‌ها را از بخش دولتی تا خصوصی و حتی مردم بشنود و کارشناسان را راضی نگه‌دارد تا بتوانند جلوی دوربین حرف بزنند.وی افزود: خب بعد باید برای فیلم‌برداری از گمرک، نقاط مرزی یا کارخانه‌های پتروشیمی و مکان‌های دیگر مجوز بگیرد. قطعا شما نمی‌توانید، فقط از تصاویر آرشیوی و صحبت‌ها مستند بسازید. در بیشتر موارد به محل‌هایی رفتیم که پرونده‌های مفاسدی رقم خورده است. مثلا واگذاری صدها هکتار زمین به شخصی در استان تهران؛ به سراغ آن صحنه رفتیم و تصویر هوایی و زمینی گرفتیم تا ابعاد زمین‌خواری را برای مردم روایت کنیم.
رویارویی با سوژه‌های عجیب
اسلام‌زاده بااشاره به عجیب‌ترین سوژه‌های این مستند، گفت: در این مستند با عجایب زیادی مواجه شدیم. از پرونده قاچاق ۱۰۰۰ و ۱۲۸ کانتینر که از داخل گمرک خارج شده بود یا پرونده دیگری که بیش از ۵۰ هزار خودرو که به‌صورت مشکل‌دار از گمرک ترخیص شده بودند. پرونده‌های عجیب دیگری هم در حوزه پتروشیمی مشاهده کردیم که فردی یک کارگاه تولیدی در مناطق محروم برای معافیت از مالیات راه انداخته و بعد با حواله‌های بسیاری که از پتروشیمی‌ها گرفته بود همان‌جا فروخته بود و کارگاه اصلا با آن چیزی که ثبت شده بود، یکسان نبود.وی افزود: در پرونده دیگری فرد متخلف اظهار کرده بود که کارگاه تولیدی ایشان سالانه پنج میلیون جفت کفش تولید می‌کند درصورتی که لیست‌بیمه این کارگاه یک‌نفر است و به‌ادعای خودش با یک‌نفر پنج‌میلیون جفت کفش تولید می‌کردند و زمانی که به کارخانه مراجعه شده با یک کارخانه متروکه روبه‌رو شده‌اند.کارگردان مستند سرطان‌اجتماع بااشاره به مسأله قضاوت‌نکردن در تولید یک مستند، اظهار کرد:پایه هر مستند تحقیقات درست است و باید تحقیقات گسترده و درست انجام شود. وظیفه اول مستند‌ساز روایت است،نه قضاوت.بایدسراغ افرادی که صحبت‌خاصی در این رابطه دارند از مسئولان تا کارشناسان و حتی خود آن مفسد برویم و پای حرف آنها بنشینیم. ما ازتمام فعالان رسانه‌ای و خبرنگاری هم که بعضا کار عمیق روی پرونده داشتند استفاده کردیم. دربرخی پرونده‌ها سراغ ضابطین قضایی رفتیم که صحبت‌های دقیقی برای ماانجام دادند.اسلام‌زاده بااشاره به بازخورد مردمی این مستند اظهار کرد: بازخوردها الحمدلله خوب بوده است.ازکارشناسان مختلف بازخوردهای مثبتی گرفتیم.همچنین در فضای مجازی هم یک موج رسانه‌ای راه افتاده است،امامتاسفانه به نظر بنده مردم بدبین هستند. وی ادامه داد: تا وقتی که یک مبارزه جدی با مفاسد اقتصادی صورت نگیرد و مردم این حس که با مفاسدمبارزه می‌شودرانداشته باشندوثمره آن رادر سفره خودشان و قفسه مغازه‌ها نبینند و رفاهی در زندگی خود احساس نکنند نسبت به ما و رسانه بدبین هستند و شاید تاثیر معکوسی داشته باشد.
مردم را بدبین نکنیم
اسلام‌زاده، کارگردان مجموعه مستند سرطان اجتماع گفت: این‌که در رسانه بخواهیم از مبارزه بی‌امان با مفاسد اقتصادی بگوییم ولی در عالم واقع مردم ببینند یک فساد بزرگ رسانه‌ای نمی‌شود،این تاثیر مناسبی ندارد و نسبت به چنین آثار مستندی بدبینی ایجاد می‌کندو انگار زور کسی به مفاسد اقتصادی نمی‌رسد.وی با اشاره به نقش مستند بر افکار خواص جامعه بیان کرد: مستندسازی دنیای سخت و جذابی است. من امسال در بیستمین سال کاری خود هستم و همچنان تجربه کسب می‌کنم. از همان سال اول اساتید می‌گفتند موضوع هر مستند شما می‌تواند حکم تعیین کند. باید به گونه‌ای مستند بسازید که اگر روزی یک مقام مسئول دید به تمام ابعاد آن موضوع برسد و بتواند بر همین اساس تصمیم بگیرد و حکم تعیین کند.اسلام‌زاده افزود: در مجموعه مستند سرطان اجتماع پرونده‌های بسیار مهمی مطرح شده است و خب، جنبش دانشجویان عدالت‌خواه و فعالان عدالت‌خواه نباید پرونده‌هایی که سوژه مستند بودند و برخی از آنها همچنان باز هستند را نادیده بگیرند.کارگردان مستند سرطان اجتماع بیان کرد: انتقاد خوب است، ولی اگر انتقاد به مفاسد اقتصادی به ثمر نرسد، مفسدان همچنان به اقدامات خود ادامه می‌دهند. من تا به اینجای کار همراه با یک تیم بزرگ روی این پرونده‌ها کار کردم و مشکلات را گفتم اما از اینجا به بعد باید فعالان و خبرنگاران پیگیری و بررسی کنند که پرونده‌های ۴ ــ ۳ سال قبل امروز در چه وضعیتی قرار دارند.اسلام‌زاده اذعان داشت: در پایان سعی کردیم در این مستند دغدغه‌مند وارد شویم و درد مردم را فراموش نکنیم و مستقیما در رابطه با حفره‌هایی که در نظام اقتصادی و سیستم اداری ایجاد شده است و حق مردم را ضایع می‌کند حرف بزنیم.وی ادامه داد: در این مستند سعی کردیم نگاه سیاست‌زده نداشته باشیم و صادقانه رفتار کنیم و به راهکار بپردازیم. همچنین در ادامه سعی کردیم از بهترین کارشناسان کمک بگیریم و شاید در روزهای شروع دولت جدید به دولتمردان پیشنهاد کنم از این مستند که پنج سال طول کشیده تا آماده شود استفاده کنند؛ قطعا در ابتدای مسیر کمک‌شان می‌کند.کارگردان مستند سرطان اجتماع یادآور شد: من این مجموعه مستند را نوع جدیدی از مطالبه‌گری می‌دانم که به نقاط ضعف و قوت ساختار اشاره می‌کند تا به درستی اصلاح شوند.
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
لزوم کامل‌تر شدن حکم قابل تحسین دادگاه لاهه
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
تکرار اتهامات واهی علیه ایران
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
بازی اروپا در پازل اسرائیل | رای شجاعانه دادگاه کیفری بین‌المللی
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
قطعنامه اتحادیه اروپا دست ایران را باز کرد
گفت و گو
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد