راه طولانی احیای دریاچه ارومیه

نگرانی عمده درموضوع فعالیت برای احیای دریاچه ارومیه معطوف به این است که روند اقدامات انجام شده، همواره سیر به جلو ندارد و تغییر درمدیران عالی و مدیران میانی به تغییر در پارادایم فکری منجر شده و درنتیجه رویکردهای چندگانه وعمدتا غیرعلمی و فرافکنانه اتخاذ می‌شود؛ امری که جز به تعویق افتادن امر احیای دریاچه ارومیه به تبعات گسترده بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی منجر شده و به سرمایه‌سوزی اجتماعی در افکار عمومی منتهی می‌شود.اخبار، گزارش و فیلم‌های منتشر شده در هفته‌های گذشته نشان می‌دهد تعدادی از چشمه‌های بستر دریاچه ارومیه که در سال‌های اخیر نسبتا خشک شده بودند به لطف بارش‌های خوب بهمن ماه از دل زمین جوشیده و بخش‌هایی از دریاچه را در حوالی شهرستان سلماس پر از آب کرده‌اند. البته جوشیدن این چشمه‌ها گرچه در سال‌های قبل به‌دلیل کاهش بارندگی‌ها کمتر شده بود اما اتفاق جدیدی نیست و حتی در سه سال خشک گذشته هم بعد از بارش‌های سنگین برف و باران در حوضه آبریز دریاچه، بار‌ها این چشمه‌ها جوشیده‌اند.

کارشناسان محیط‌زیست، خشکی دریاچه ارومیه را بحرانی‌ترین مسأله محیط زیستی می‌دانند که مجموعه عوامل انسانی وطبیعی و تغییرات اقلیمی در آن مؤثر بوده است.در حالی که ۹۱درصد ظرفیت آبی ایران در کشاورزی و ۲درصد در صنعت استفاده می‌شود، حالا بیش از ۲۰استان با جمعیتی بالغ بر ۴۵میلیون نفر با کمبود آب مواجه هستند.چند سال پیش بود که مرکز مطالعات ایران، گزارشی با عنوان «مسأله آب در ایران» منتشر کرد. در این گزارش آمده بود: «ایران در یکی از خشک‌ترین مناطق جهان قرار دارد و با شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک و میانگین سالانه ۲۴۲ میلی‌متر بارندگی با مشکلات عدیده آبی و زیستی مواجه است. بر همین اساس علاوه بر دریاچه ارومیه که اصلی‌ترین مسأله محیط زیستی فعلی این کشور است، تالاب‌هایی مانند گاوخونی، بختگان، انزلی و هامون نیز به‌دلایلی مانند افزایش جمعیت، استفاده بیش ازحد آب دربخش‌های کشاورزی و صنعت، کاهش بارندگی، تبخیر زیاد و تغییرات اقلیمی در معرض خشکی هستند.»تا اوایل بهمن سال‌جاری و شروع بارش‌های چشمگیر در استان‌های مختلف، گزارش‌ها حکایت از خشک شدن کامل دریاچه ارومیه داشتند. دریاچه‌ای که در فهرست «ذخایر زیست کره یونسکو» قرار داشته و با اکوسیستم خود از اهمیت بین‌المللی ویژه‌ای برخوردار است.این وضعیت نه‌فقط برای حوضه دریاچه بلکه برای حوضه آبریز آن نیز خطرناک است. همچنین علاوه بر ایران کشورهای اطراف مانند ترکیه، ارمنستان، آذربایجان و عراق به‌دلیل احتمال بالای انتقال مقادیر بالای نمک موجود در دریاچه خشک شده با خطر خشکی اراضی حاصلخیز و بیماری‌های تنفسی روبه‌رو هستند.
     
نوسان در تامین آب
دریاچه ارومیه یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اکوسیستم‌های آبی در ایران است. با توجه به افزایش دما، تغییرات زیاد در بارندگی و همچنین وقوع خشکسالی در سطح حوضه، تراز آب دریاچه دچار تغییرات زیادی شده است. بعد از ایجاد کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه و آغاز انتقال آب ازسد کانی سیب به این دریاچه درفروردین ماه سال جاری،وقتی ۴۸ساعت بارندگی درمحدوده دریاچه صورت گرفت، دبیراین کارگروه گفت که حجم ورودی آب به دریاچه ارومیه ازخط انتقال تونل کانی سیب ورودخانه گداراز ۳۵مترمکعب درثانیه فراتررفته و به ویژه درحوضه آبریز ومناطق جنوبی استان، حجم آبِ دریاچه به مرز دو میلیارد مترمکعب رسیده است. این در حالی بود که حجم آب دریاچه در۱۶فروردین۱۴۰۱ تا مرز سه میلیارد و۵۰میلیون مترمکعب برآوردشده بود.در آخرین روز فروردین۱۴۰۲ و درشرایطی که ۵۴ روز ازآغاز انتقال آب ازسد کانی سیب به دریاچه ارومیه می‌گذشت، بزرگ‌ترین دریاچه آب شور خاورمیانه با کاهش میزان آب ورودی مواجه شد. در همان زمان هم اعلام شد که این اکوسیستم تا رسیدن به شرایطی بهتر نسبت به چند سال گذشته، هنوز راه درازی دارد.
     
چشمه‌ها یک امر عادی و طبیعی
با توجه به بارندگی‌های بهمن‌ماه ۱۴۰۲ در حوضه آبریز دریاچه ارومیه که خوشبختانه بخش زیادی از آن به صورت برف بود، زمینه برای جوشیدن تعدادی از چشمه‌های واقع‌شده در حاشیه دریاچه در اطراف شهرستان سلماس فراهم و آب‌های حاصل از این چشمه‌ها روانه بستر دریاچه ارومیه در قسمت شمالی آن شد. اگرچه باید توجه داشت که حجم آب‌های حاصل ازجوشیدن چشمه‌ها به هیچ وجه به اندازه‌ای نیست که بتواند نقش مهمی در احیای دریاچه داشته باشد.‌در همین رابطه رئیس اداره پارک ملی دریاچه ارومیه با بیان این‌که مطابق پایش‌های زیست‌محیطی وبررسی‌های کارشناسی، هیچ مورد غیر‌عادی وغیر‌طبیعی در دریاچه وجود ندارد و این دریاچه شرایط طبیعی و عادی خود را به عنوان یک اکوسیستم تالابی طی می‌کند، به انتشار ویدئوهایی در فضای مجازی از دریاچه ارومیه و جوشیدن چشمه اشاره کرده ومی‌گوید: «دریاچه ارومیه همانند سایر اکوسیستم‌های تالابی متاثر از شرایط آب و هوایی و بارندگی‌هاست و وجود منابع آب زیرزمینی و چشمه‌های جوشان در بستر وحاشیه آن یک امر عادی وطبیعی است ودرطول تاریخ حیات این دریاچه به یکی‌ازمنابع تامین نیازآبی‌آن‌مطرح بوده است ودرفصول‌بارندگی این موضوع مشاهده‌می‌شود وموضوع جدید یا خارق‌العاده‌ای نیست.»
مرتضی داوودی ادامه می‌دهد: «این جوشش آب هرسال اتفاق می‌افتاده و چون دریاچه آب داشته به چشم نمی‌آمد‌ اما نکته مهم این‌که حجم آب‌های حاصل از جوشیدن چشمه‌ها به هیچ وجه به اندازه‌ای نیست که بتواند نقش مهمی در احیای دریاچه داشته باشد.»

پیش‌بینی‌ها درست نبود
روند کاهشی بارش حوضه آبریز دریاچه ارومیه در۵۰سال اخیر به‌عنوان عامل تاثیرگذار در خشک شدن دریاچه نشان می‌دهد که از سال ۱۳۵۲ تا سال ۱۳۷۱ یک نمودار نزولی وجود دارد؛ اما در فاصله سال‌های ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۴، وضعیت بارش بهبود نسبی یافته تا این‌که از سال۱۳۷۴ کاهش بارش، شیب بسیار تندی داشته و از سال۱۴۰۱ تاکنون هم به پایین‌ترین میزان در نیم قرن اخیر رسیده است. وقتی در اولین روزهای زمستان امسال بودیم دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه از پیش‌بینی رهاسازی یک‌میلیارد و ۲۰۰میلیون مترمکعب آب به سمت دریاچه ارومیه در بدترین شرایط بارشی خبر داد و گفت: «با وزارت نیرو هماهنگی شده که تحویل آب در ورودی دریاچه ارومیه انجام شود و ایستگاه‌های سنجش نیز برای کنترل آب ورودی از رودخانه‌ها و سدها به‌روزرسانی شده است.»محمدصادق معتمدیان با بیان این‌که به‌رغم پیش‌بینی‌های هواشناسی مبنی بر بارندگی فرانرمال در سال آبی جاری، تاکنون نسبت به سال گذشته ۲.۴درصد ودربلندمدت ۴۰درصد کاهش بارندگی داشته‌ایم به رهاسازی آب ازسد سیلوه به سمت کانی‌سیب و سپس دریاچه ارومیه در آخرین روز پاییز امسال اشاره کرده وادامه داد: «درکنار کاهش تبخیر وبرداشت کم آب درفصل زمستان، دستگاه‌های متولی نیز برای صیانت از آب رهاسازی‌شده از کانی‌سیب به دریاچه ارومیه سازماندهی می‌شوند.»استاندار آذربایجان‌غربی تاکید کرد که احیای دریاچه ارومیه مطالبه بحق مردم است و نیازمند عزم ملی وهمراهی مردم بوده و دولت سیزدهم در سخت‌ترین شرایط، اعتبارات خوبی را به این امر اختصاص داده است.

پروژه‌های احیا در اولویت
کارشناسان ومقامات رسمی ستاد احیای دریاچه معتقدندکه هرسال کمتر از۱۰درصد سهم آب دریاچه ازطریق منابع زیرزمینی و با جوشیدن چشمه‌ها تامین می‌شود. جوشیدن چشمه‌های واقع‌شده درحاشیه یا بستر دریاچه ارومیه بر اثر بارندگی اتفاقی طبیعی است که امسال هم رخ داده است؛ اما با توجه به این‌که درسه سال گذشته حوضه آبریز دریاچه ارومیه به‌شدت درگیر خشکسالی بود، بارش‌های فراگیر اخیر باعث شده که این رخداد طبیعی بیشتر موردتوجه قرارگیرد.ضمن این‌که حجم برداشت نمک‌های صنعتی از دریاچه ارومیه در شهرستان سلماس آن‌قدر زیاد بوده که چاله‌های بزرگی ایجاد کرده وهمین چاله‌ها باعث شده آب حاصل از جوشیدن چشمه‌ها بیش از پیش دیده شود، چراکه این آب بیشتر از گذشته قابلیت جمع‌شدن دربخش‌هایی ازبستردریاچه ارومیه را پیداکرده است.به گفته مسئولان، قرار است ۵۲میلیون مترمکعب آب ازتصفیه‌خانه ارومیه به سمت دریاچه رها‌سازی شود. درصورت تکمیل تصفیه‌خانه شهر تبریز، ۱۵۰میلیون مترمکعب آب نیز از این تصفیه‌خانه به دریاچه ارومیه هدایت خواهد شد.در این میان تامین آب شرب مردم وسپس حقابه بخش کشاورزی دراولویت بوده و در صورت افزایش بارندگی‌ها، رهاسازی آب به سمت دریاچه ارومیه بیشتر خواهد شد.
استاندارآذربایجان‌غربی نیز با اشاره به افتتاح فازنخست کانال بادین‌آباد دراوایل دی‌ماه می‌گوید:۵۰درصدازکانال ۴.۵کیلومتری بادین‌آباد تکمیل شده ودرنهایت این کانال پس از بهره‌برداری،۱۸۰میلیون مترمکعب آب رابه کانی‌سیب و سپس دریاچه ارومیه منتقل خواهد کرد.