ارومیه مُرد از بس که جان ندارد

براساس مدلسازی با شبکه عصبی هوش‌مصنوعی که دکتر اکبر رحیمی، پژوهشگر دانشگاه تبریز و همکارش یورگن بروسته از دانشگاه سالزبورگ اتریش در سال ۱۴۰۰ توسعه داده‌اند، تغییرات اقلیمی عامل مهمی برای خشک شدن دریاچه «نبوده» است. در واقع عوامل انسانی مانند سدسازی، افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی با ایجاد چاه‌های عمیق‌ برای آبیاری کشاورزی، مهم‌ترین دلایل خشک‌شدن این دریاچه هستند. جام‌جم در گفت‌وگو با دکتر مسعود تجریشی، مدیر سابق ستاد احیای دریاچه ارومیه و معاون پژوهشی دانشگاه صنعتی شریف به کارکردهای محیط‌زیستی و بوم‌شناسی، عواقب احیا نشدن دریاچه ارومیه، وضعیت فعلی آن از نظر داده‌ها و کاستی‌های صورت‌گرفته در جهت احیای دریاچه می‌پردازد.

مدیر سابق ستاد احیای دریاچه ارومیه با بیان این‌که عده‌ای معتقد بودند، این دریاچه احیاپذیر نیست و باید آن را کوچک کنیم یا تغییر کاربری دهیم به جام‌جم می‌گوید: «ما برای تعیین راهکار موثر در احیای دریاچه از تجربه جهانی استفاده کردیم. به طوری که تقریبا ۵۰ متخصص ایرانی و خارجی تجربیات خودشان را در اختیار ما گذاشتند و توصیه همه آنها این بود که تغییری در دریاچه انجام نگیرد، زیرا این دریاچه قابلیت احیای مجدد را دارد.»

تاریخچه روند تغییرات حجم و سطح دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که از سال ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۹، فرآیند کوچک‌شدن دریاچه به طور کاملا واضح اتفاق افتاد و در نتیجه آن، بیش از ۲۸ درصد از مساحت آب دریاچه از دست رفته است. سرعت این روند از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۳ حتی بسیار بیشتر هم شد. اما بعد از این زمان، تغییر مدیریت حقابه‌، باعث بهبود شرایط شد. دکتر مسعود تجریشی، درخصوص نتیجه‌بخش بودن پرداخت حقابه دریاچه توضیح می‌دهد: «با اختصاص حقابه درنتیجه هدایت روان‌آب‌های بارش‌ها از سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ به سمت دریاچه ارومیه، عمق آب دریاچه تا حدود یک متر افزایش یافت. بنابراین به این نتیجه رسیدیم که می‌توان به احیای دریاچه امید داشت.»

کارکردهای دریاچه ارومیه

حوضه آبریز دریاچه ارومیه در شمال‌غربی ایران شامل تعدادی تالاب است که از نظر ارزش زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی مهم و قابل توجه هستند. مجموعه این تالاب‌ها شامل دریاچه بزرگ و فوق‌العاده شور ارومیه و حدود ۳۰ تالاب شور و شیرین در اطراف آن است. نتیجه مطالعه‌ای در مورد اثرات کاهش سطح آب دریاچه ارومیه بر شرایط آب و هوای محلی که از سوی دکتر تجریشی و همکارانش انجام شده، نشان می‌دهد تأثیر دریاچه ارومیه علاوه‌ بر عوامل جغرافیایی مانند طول و عمق، اثرات ترکیبی مهم دیگری نیز دارد که شامل کاهش تغییرات دما در تمام فصول که منجر به تابستان‌های خنک‌تر و زمستان‌های گرم‌تر می‌شود، افزایش پوشش ابر، بارش بر فراز دریاچه و کاهش ابرهای همرفتی تابستان ‌، ایجاد نسیم خنک‌کننده ملایم که به شکوفایی باغ‌ها و تاکستان‌های ساحلی دریاچه کمک می‌کند، خواهد‌بود. همچنین پارک ملی دریاچه ارومیه، خانه ۱۱۵ گونه از پرندگان زیبا مانند اردک سرسفید، حنایی، مرمری، فلامینگو، مرغابی‌ها، قوش‌ها و توکاها است. از طرفی دریاچه ارومیه، از غنی‌ترین منابع آرتمیا در جهان محسوب می‌شود. انواع گونه‌های گیاهی موجود در حوزه بوم‌شناسی دریاچه ارومیه، علاوه‌بر مصارف دارویی، خوراکی، منبع غذایی گونه پستاندارانی مانند قوچ‌‌ومیش (گوسفند وحشی اوریال) و گوزن زرد است.

عواقب احیا نشدن دریاچه ارومیه

از مطالعات اصلی در رابطه با تغییرات جهانی در دهه‌های اخیر، تمرکز بر بحران‌های ناشی از تغییر کاربری اراضی بوده است. آلودگی محیطی، از بین رفتن تنوع زیستی، تخریب زیست‌بوم‌ها، تغییر در چرخه‌های بیوشیمیایی، آسیب چرخه زندگی و اقتصاد از مهم‌ترین تاثیرات خشک شدن دریاچه‌ها و برکه‌هاست. مسعود‌تجریشی در رابطه با عواقب احیا نشدن دریاچه ارومیه می‌گوید: «خشک شدن دریاچه به ایجاد گرد و غبار منجر می‌شود. این گرد و غبار با نشستن روی زمین‌ها، خاک را شور می‌کند و درختان مثمر را نیز از بین می‌برد. سپس آرام آرام وارد چرخه انسان‌ها، حیوانات و زنبورعسل می‌شود. اگر زنبور عسل نتواند در یک منطقه به حیات خودش ادامه دهد، تکثیر گیاهان با گرده‌افشانی تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد.» دکتر تجریشی با بیان این‌که مطالعه‌ای درخصوص تاثیر گرد و غبار بر منطقه خامنه انجام گرفته، می‌افزاید: «آثار آلودگی محیطی در خامنه، آسیب‌هایی مانند فشار خون، تولد نوزادانی با وزن کمتر از ۲.۵ کیلوگرم، خس‌خس‌سینه افراد کمتر از هشت سال، آسیب ریه و افزایش آسم بوده است.» مدیر سابق ستاد احیای دریاچه ارومیه به وضعیت دریاچه آرال اشاره می‌کند که براساس آخرین گزارش‌ها گرد و غبار ناشی از آن، حدود ۸۰۰ کیلومتر دورتر و تا عشق‌آباد و تاشکند رسیده است. وی می‌گوید: «خشک شدن دریاچه و ته‌نشین شدن نمک در کف آن، به دلیل بازتاب نور فرابنفش موجب ابتلا به آب مروارید و سرطان پوست در افرادی می‌شود که نزدیک آن زندگی می‌کنند. اگر زمان طولانی نمک دریاچه خشک بماند، نمک سفت خواهد شد، غبارها روی آن می‌نشیند و دیگر نمی‌تواند به‌راحتی در آب حل شود. آثار گرد و غبار نمکی بسیار بیشتر از گرد و غبار خاکی است.»

کاستی‌ها در احیای دریاچه

دکتر تجریشی به جام‌جم می‌گوید: «با وجود راهکارها و این‌که نباید سد جدیدی در منطقه ساخته شود، برخی از مسئولان در حال تزریق بودجه برای ساخت سد هستند. در جلسه‌هایی که صورت گرفته زمزمه‌هایی وجود دارد، مبنی بر این‌که احتمالا امسال بارش خوبی نداشته باشیم و نتوانیم سهم دریاچه را بپردازیم. همچنین بذرهایی که آب کمتری مصرف می‌کنند و عملکرد آن از سه چهار تن به ۱۰ تن می‌رسد، در سال جدید حتی یک هکتار هم در آذرباییجان‌غربی کشت نشده است.»

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان غربی در گفت‌وگو با ایلنا در ۲۹ آذر ۱۴۰۱ گفت: «با وجود این که بعضی کارشناسان معتقدند که دریاچه ارومیه دیگر به‌صورت کامل احیا نخواهد شد اما دولت سیزدهم امید خود را برای احیای کامل دریاچه حفظ کرده و معتقدیم اگر حقابه دریاچه ارومیه به صورت کامل تامین شود و وضعیت بارندگی‌ها بهبود یابد، همچنان امکان رسیدن این دریاچه به تراز بوم‌شناسی آن برای سال‌های آتی وجود دارد.»

براساس آمار شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌شرقی

روز یکشنبه ۲۷ آذر ۱۴۰۱، وضعیت تراز سطح آب دریاچه ارومیه نسبت به تاریخ مشابه در سال گذشته که به میزان ۱۲۷۰.۵۷متر بوده، ۴۳ سانتی‌متر کاهش یافته و به ۱۲۷۰.۱۴ متر رسیده که با میانگین بلندمدت، ۴.۲۹ متر فاصله دارد. همچنین وسعت دریاچه ارومیه در سال گذشته ۱۸۳۵.۱۹ کیلومتر مربع بوده که با کاهش ۸۹۷.۰۹ کیلومتری به ۹۳۸.۱۰ کیلومتر مربع رسیده است که با میانگین بلند مدت آن ۳۷۲۹.۵۸ کیلومتر مربع فاصله دارد. حجم آب دریاچه نیز نسبت به تاریخ مشابه سال گذشته که ۲.۴۸ میلیارد متر‌مکعب بوده، ۱.۲۲ میلیارد مترمکعب کاهش و به ۱.۲۶ میلیارد مترمکعب رسیده است. وضعیتی که دریاچه به شرایط پایدار محیط‌زیستی می‌رسد، ۱۲۷۴.۱۰ متر است و این یعنی اکنون سطح آب دریاچه ارومیه نزدیک چهار متر از تراز بوم‌شناسی آن پایین‌تر است.