قاب‌‌های شگفت‌انگیز آسمان

انتخاب برترین عکس‌های سالانه نیز همیشه جزو پرمخاطب‌ترین رویداد‌های انتهای هرسال به‌حساب می‌آید.عکس‌هاو تصاویر نجومی نیز از این قائده مستثنی نیست وسال ۲۰۲۳میلادی برای علاقه‌مندان به دنیای نجوم به جهت گسترش فضای کاری تلسکوپ جیمزوب، سالی منحصر‌به‌فرد بوده ‌است. با پایان سال‌ میلادی به‌ بررسی‌ و معرفی هشت نمونه از جذاب‌ترین و شگفت‌انگیزترین عکس‌های نجومی منتشرشده در سال ۲۰۳۳ میلادی می‌پردازیم.

طلوع کن، طلوع
جایی در صحرای آتاکامای شیلی ودرارتفاع ۳۰۰۰متری ازسطح دریا و برفراز کوه سرو آرمازونس یکی ازبزرگ‌ترین پروژه‌های عمرانی تاریخ نجوم درحال اجراست. درحال‌حاضر عملیات ساخت تلسکوپ‌غول‌پیکر(ELT) به عنوان بزرگ‌ترین تلسکوپ نور مرئی و زیر نظر رصدخانه جنوبی اروپا در دست ساخت است و تا سال۱۴۰۷/۲۰۲۸ نیز ادامه خواهد‌یافت. ابعاد این تلسکوپ به حدی بزرگ است که آرایه‌ای از۷۹۸آینه شش‌ضلعی که هریک به تنهایی ۱.۵متر عرض دارد، ساختار اصلی و ۳۹متری آن را تشکیل می‌دهند. گنبد این رصدخانه نیز با ارتفاع بیش از ۸۰متر(معادل یک برج ۲۴طبقه) و عرض ۸۸ متر نشان‌دهنده یک سازه و ساختار عمرانی عظیم و بزرگ است. منظره طلوع خورشید در پس‌زمینه کارگاه عمرانی و ماشین‌آلات ساختمانی فعال در ساخت این رصدخانه، مانند لکه‌های خورشیدی واقعی، می‌تواند نویدبخش روزهای‌روشن پیش‌روی بهره‌برداری ازELT باشد.باوجوداین طلوع امیدوارکننده،آینده برای پروژه‌های ساخت رصدخانه‌هایی با اندازه مشابه روشن نیست. مهندسی پیچیده و هزینه بالای طراحی و ساخت ELT ممکن است آن را به یکی از آخرین تلسکوپ‌های زمینی بسیار بزرگی تبدیل کند که بشر تاکنون ساخته ‌است.

توفان به پا کن
سیاره مشتری، پدرخوانده و بزرگ‌ترین سیاره منظومه شمسی، گویی یک مهمانی بی‌پایان از توفان‌هاست. اصلا همین توفان‌ها به نوعی به شناسنامه مشتری تبدیل‌شده‌اند. ابعاد مشتری به حدی بزرگ‌ است که درک آن کمی مشکل است. تقریبا می‌توان ۱۳۰۰ کره زمین را به طور کامل در داخل حجم مشتری جای داد که خود کاملا گویای ابعاد غول‌پیکر آن است. این ابعاد بزرگی کار رصد و مطالعه مشتری را نسبتا آسان کرده‌است اما به دلیل مشابهت محور حرکت مشتری با زمین، رصد و مطالعه قطب‌های آن کمی دشوار است. از این رو فضاپیمای «جونو» سال۱۳۹۰/۲۰۱۱ به سمت مشتری پرتاب شد تا وظیفه مطالعه قطب‌های آن را به عهده بگیرد. جونو در اواسط سال جاری میلادی و درپنجاهمین گذر خود از بالای قطب شمال توانست مناظری ثبت کند که هرگز از زمین قابل‌مشاهده نیستند. تصویر جونو نشان‌دهنده دو توفان چرخنده و عظیم با قطر بیش از ۱۰۰۰کیلومتر (معادل فاصله مشهد تا تهران) است که خود نیز در دل دو توفان بزرگ‌تر و به قطر ۴۰۰۰کیلومتر (تقریبا معادل فاصله تهران تا پکن) جای گرفته‌اند. با این‌که مدل‌های جوی مشتری پیش‌بینی می‌کنند این توفان‌ها باید از بین بروند؛ اما هنوز مشخص نیست این چهار توفان تو در تو چگونه شکل گرفته‌اند یا چرا و چطور پایدار هستند. 

تاریکی در دل روشنی
خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی همیشه از جذاب‌ترین و پرمخاطب‌ترین رویدادهای نجومی هستند و مخاطبان عام و متخصصان زیادی را به خود جذب می‌کنند. سهولت رصد با ابزار و تجهیزات دم‌دستی و ارزان‌قیمت از دلایل این اقبال عمومی به این دو پدیده است اما آیا تاکنون این سؤال را از خود پرسیده‌اید که خورشیدگرفتگی از فضا چطور و به چه شکلی دیده می‌شود؟ موسسه ژاپنی ispace درسال۲۰۲۳ طی یکی ازماموریت‌های خود توانست یک مدارگرد را درمدار ماه قراردهد. همزمانی وقوع خورشیدگرفتی کلی در نیمکره جنوبی زمین با گردش این مدارگرد به دور ماه قابی منحصر به فرد را ایجادکرده ‌است. هرچند پستی بلندی‌های خاکستری‌رنگ ماه بخش زیادی از تصویر را پوشانده اما خودنمایی تیله آبی و سایه سیاه‌رنگ آن را نمی‌توان نادیده‌گرفت. جالب این که هنوز هیچ نام علمی برای این پدیده یعنی «مشاهده خورشید گرفتگی در خارج از زمین» انتخاب نشده است. شاید در آینده‌ای نه‌چندان دور و با گسترش سفرهای فضایی و حتی اقامت دائمی در ماه یا مریخ، نامی برای این پدیده منحصربه فرد انتخاب شود.

کپسول زمان
داستان کاوش در کمربند سیارکی قصه جدیدی نیست وسال‌های زیادی‌ است که دانشمندان درتلاش برای کشف اسرار آن هستند. بهترین راه برای یافتن پاسخ هزاران سؤال گفته و ناگفته کمربند سیارکی، بررسی وآزمایش نمونه‌ای از خاک و سنگ، مواد تشکیل‌دهنده خود سیارک‌هاست. از این رو فضاپیمای «اسیریس-رکس» درسال ۱۳۹۵/۲۰۱۶ به قصد نمونه‌برداری از سیارک نیم کیلومتری «بنو» به فضا پرتاب شد. تقریبا چهار سال بعد، اسیریس ــ رکس با موفقت کامل با سطح سیارک بنو تماس برقرارکردونزدیک به چندصد گرم سنگ وخاک راازسطح آن به همراه آورد. تقریبا چهار ماه پیش واوایل پاییز۱۴۰۲، اسیریس ــ رکس با موفقیت به زمین بازگشت. محموله این فضاپیما بی‌شباهت به یک کپسول زمان نیست. نمونه‌های که آن همراه خود آورد تقریبا هم‌سن خود منظومه شمسی بوده و حتی دیدن آن نیز مانند نگاه‌کردن به گذشته است. اولین تصویری که از مخزن ذخیره اسیریس ــ رکس گرفته‌شد از برترین عکس‌های نجومی سال ۲۰۲۳ میلادی و شاید از مشهورترین تصاویر نجومی تمام تاریخ باشد.

نزدیک، دور، خیلی دور 
گذر دنباله‌دارها همیشه از جذاب‌ترین سوژه‌ها برای عکاسان نجومی بوده‌است. در سال ۲۰۲۳ نیز دنباله‌دار ZTF وظیفه برانگیختن هیاهو و دوربین به‌دست ‌شدن جامعه جهانی نجوم را به عهده داشت. هرچند دنباله‌دار ZTF هیچ‌گاه از ۲۸۰میلیون کیلومتر بیشتر به زمین نزدیک نشد و حتی با چشم غیرمسلح نیز دیده نمی‌شد اما باز هم سوژه جذابی برای کادر دوربین بود. دامیان پیچ، از عکاسانی بود که موفق به ثبت گذر این دنباله‌دار شد. البته جلوه منحصر‌به‌فرد تصویر پیچ، خود دنباله‌دار نیست؛ بلکه قاب‌بندی و چینش زیبای اجرام آن است. رنگ سبز زیبای دنباله‌دار ZTF در گذر از پهنه صورت فلکی درنا در فاصله حدودا ۵۰۰میلیون کیلومتری از زمین، در کنار سه کهکشان مارپیچی و مارپیچی میله‌ای با فاصله بیش از چندمیلیارد سال نوری، این تصویر را به یکی از زیباترین تصاویر ۲۰۲۳ دنیای نجوم تبدیل‌کرده‌است.

درخشش ابدی کهکشانی
نمی‌توان سراغ برترین تصاویر نجومی ۲۰۲۳ رفت و نامی از تلسکوپ فضایی جیمزوب نبرد. جیمزوب در طی کمتر از دو سال فعالیت خود، چنان انقلابی در دنیای نجوم رقم زد که تلخی انتظار چندساله پرتاب خود را با شیرینی لذتبخش تصاویر ثبت‌شده به‌کلی زدود. همچنین از دوربین فروسرخ جیمزوب به عنوان قوی‌ترین و بهترین دوربین ثبت امواج فروسرخ ساخته‌شده تا‌به‌حال یاد می‌شود. ثبت تصویر فروسرخ از ساختار مارپیچی و اسکلت‌مانند کهکشان گرداب یا M۵۱ در فاصله ۳۰میلیون سال نوری از زمین و اثرات برخورد آن با یک کهکشان کوچک‌تر، یکی از شاهکارهای جمیزوب در سال ۲۰۲۳ را رقم‌ زده ‌است. حرکت چرخشی کهکشان گرداب با میدان گرانشی پیچیده‌اش ترکیب می‌شود تا این ابرهای گرد و غبار کربنی را به شکل حلقه‌های به‌هم‌پیوسته تبدیل کند. در این تصویر نواحی قرمز مناطقی را نشان می‌دهد که گرد و غبار با نور ستارگان گرم می‌شود و رنگ‌های زرد نشان‌دهنده نقاط مستعد تشکیل و تولد ستاره جدید است. ستاره‌شناسان از این دست تصاویر برای درک بهتر چگونگی تولد ستارگان و چگونگی تکامل آنها در طول زمان بهره‌می‌برند.

جعبه جواهر
خوشه‌های کروی مجموعه‌هایی نامنظم از ستاره‌ها است که به سبب جاذبه متقابل در کنار هم قرار گرفته‌ است. همین بی‌نظمی و شلوغی خوشه‌های کروی، آنها را به یکی از زیباترین سوژه‌های عکاسی و رصدی تبدیل کرده‌است. به همین جهت بسیاری از هنرمندان علاقه‌مند به نجوم از خوشه‌های کروی به عنوان جعبه جواهرات کیهانی یاد می‌کنند. خوشه کروی «تارزن ۱۲» در فاصله‌ ۱۵هزارسال نوری اززمین قراردارد وبه سبب نزدیکی به مرکز کهکشان راه شیری با چشم غیرمسلح قابل‌ مشاهده نیست. حتی شاید قوی‌ترین تلسکوپ‌های زمینی نیز از ثبت و رصد آن ناتوان باشد. اما از آنجا که به قول معروف «دود از کنده بلند می‌شود» تلسکوپ فضایی دوست‌داشتنی هابل وارد عمل شد و با ثبت این تصویر فروسرخ بی‌نظیر از «تارزن ۱۲» ثابت کرد بعد از بیش از ۳۰سال فعالیت مداوم، هنوز هم می‌تواند حرفی برای گفتن و عکسی برای غافلگیری داشته‌باشد.

بگرد تا بگردیم
کمربند سیارکی از مرموزترین نقاط، بکرترین و منحصربه‌فردترین شاخصه‌‌های منظومه شمسی ماست از نحوه تشکیل آن گرفته تا کشفیات عجیبی که تا کنون ادامه دارد و ادامه نیز خواهد داشت، کمربند سیارکی را به یکی از جذاب‌ترین سوژه‌های ماموریت‌های فضایی بدل کرده‌اند. علاوه بر کمربند سیارکی که در فضایی بین مدار مشتری و مریخ قرار دارد، دو دسته سیارکی دیگر در جلو و عقب مسیر حرکت سیاره مشتری و در مدار آن قرارگرفته‌اند و همراه با آن به دور خورشید می‌چرخند. این دو دسته سیارکی به افتخار قهرمانان نبرد افسانه‌ای تروجان، سیارک‌های تروجان نامیده‌شده‌اند. قدمت تشکیل کمربند سیارکی تقریبا هم‌سن با تولد خود منظومه شمسی است، از این رو مطالعه اجرام کمربند سیارکی می‌تواند بیانگر‌ نکات مهمی از نحوه و روند تشکیل منظومه شمسی باشد. فضاپیمای «لوسی» نام یکی از ماموریت‌های مطالعه کمربند سیارکی است که توانست در مسیر عبور خود از میان کمربند سیارکی به یکی از گیج‌کننده‌ترین سوالات ستاره‌شناسان پاسخ دهد. سیارک ۸۰۰متری «دینکینش» مانند سایر سیارک‌ها با تلسکوپ‌های بزرگ قابل مشاهده بود اما تغییرات غیرمنتظره نور و درخشندگی آن جای سؤال داشت؛ تا این‌که فضاپیمای لوسی سال میلادی جاری و در سفر خود به سمت مدار سیاره مشتری توانست موفق به عکسبرداری از سطح این سیارک مرموز شود. نتیجه این عکسبرداری حیرت‌انگیز بود. سیارک دینکینش دارای یک قمر است که به دور آن در حال چرخش است. اما نکته عجیب‌تر اینجاست که خود این قمر نیز از دو صخره مجزا تشکیل‌شده‌است که فقط با هم در تماس هستند. دانشمندان هنوز نتوانستند علت این پدیده را دریابند اما تصویری که لوسی ثبت‌کرده‌است به یکی از مشهورترین تصاویر نجومی سال ۲۰۲۳ میلادی تبدیل‌شد.