سال پرحاشیه تئاتر

هنرمندان نمایشی کشور سال ۱۴۰۱ از همان آغازین روز ورود به قرن جدید فعال بودند. اجرای نمایش «بک‌تو‌بلک» با بازی، نویسندگی و کارگردانی سجاد افشاریان که از جذاب‌ترین و پرمخاطب‌ترین آثار نمایشی سال ۱۴۰۰ به حساب می‌آمد، در کنار آثاری چون «فلزات‌چکش‌خوار» با کارگردانی آرش سنجایی و تهیه‌کنندگی پرویز پرستویی در تالار حافظ، «بچه» به نویسندگی نغمه ثمینی، کارگردانی افسانه ماهیان و بازی فاطمه معتمدآریا در سالن استاد سمندریان تالار ایرانشهر و در کنار آنها نمایش «قصه‌ قرن» اثر حامد شیخی که تلاش زیادی داشت تا با تنظیم زمان اجراهایش هم به‌عنوان آخرین تئاتر قرن ۱۳ و هم اولین تئاتر قرن جدید معرفی شود، نوید رونق خاص به نمایش ایران در سال ۱۴۰۱ داد. از اجراهای جذاب آغازین روزهای سال جدید نیز می‌توان به آغاز اجرای نمایش «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد» هادی مرزبان از ۷ فروردین ۱۴۰۱ و همزمان با روز ملی هنرهای نمایشی، در سالن اصلی مجموعه تئاترشهر اشاره کرد. نمایشی که مرزبان یک دهه برای روی‌صحنه‌بردنش تلاش کرد و نام هنرمندان صاحب‌نامی در کسوت بازیگر در کنار آن دیده می‌شد. بالاخره بعد از حدود ۱۵ سال این نمایش با بازی حامد کمیلی، بهنام تشکر، شیوا‌‌مکی‌نیان و ... روی صحنه رفت.

آغاز توقیف‌ها و اولین تنش سال ۱۴۰۱

اولین تنش سال را از آخرین روزهای فروردین با توقیف نمایش «خونین‌زار» تجربه کرد. ظرف چهار ماه نمایش‌های دیگری همچون آن‌سوی آینه، شب‌شک، دختران بابا‌آنتون و چند داستان دیگر نیز به‌دلایل مختلف یکی پس از دیگری توقیف شدند. در میان این آثار «مخاطب» بی‌شک جنجالی‎‌ترین اجرا و توقیف سال بود. نمایشی براساس متن تیم کراوچ که جابر رمضانی با بازی نگار جواهریان، لیلی رشیدی و علی باقری روی صحنه برد و از همان ابتدا با انتقادات زیادی روبه‌رو شد. نمایشی که اساسا نباید مجوز می‌گرفت روز ۲۶ اردیبهشت در سالن استاد سمندریان تماشاخانه ایرانشهر روی صحنه رفت اما اجرایش از روز ۱۱‌خرداد متوقف شد و خلاف آمدوروند قانونی پس از پنج روز، ۱۶ خرداد دوباره اجراهایش را آغاز کرد اما بازهم نتوانست مهر تایید بگیرد و سرانجام به لیست توقیفی‌ها پیوست. دلیل اصلی توقف اجرای مخاطب این بود که نمایش به طرز عریانی به ترویج روابط غیراخلاقی و جنسی می‌پرداخت و در حالتی بسیار وقیحانه تمایلات دیوانه‌وار جنسی را تصویر می‌کرد. این تصویرسازی در بخش‌های مختلف اثر تا آن حد ادامه پیدا کرده و گسترش می‌یابد که مخاطب در پایان نمایش با تصویری مازوخیستی و هوس‌باز و خشن از پدر و برادر مواجه می‌شود.

تلاش برای برقرار ماندن روشنای صحنه

بعد از تجربه فروش بیش از ۱۲میلیارد تومانی نمایش‌ها در بهار ۱۴۰۱ و تابستان داغ تئاتر که نویدبخش روزهای اوج تئاتر را می‌داد، به ناگاه با شروع ناآرامی‌ها، چراغ تئاتر به یکباره در مهرماه رو به خاموشی رفت و پس از حوادث ناگوار کرونا، این‌بار ناآرامی‌ها دامن هنرمندان تئاتر را گرفت. تئاتر در نیمه نخست مهرماه به یکباره تعطیل شد و بار دیگر هنرمندان تئاتر را شوکه کرد. با وجود این، تلاش اداره کل هنرهای نمایشی خیلی زود مانع خاموشی سالن‌ها جلوگیری شد. این مرکز با دو راهکار، به دنبال تشویق هنرمندان برای به‌صحنه‌آوردن تئاتر بود. اول آن‌که سهم ۲۰ درصدی سالن‌های دولتی از فروش را به تهیه و تولیدکنندگان آثار برگرداند و دوم آن‌که با وجود محدودیت‌های مالی، پرداخت کمک‌هزینه اجراها را دوبرابر کرد. با این تمهیدات در پاییز ۱۴۰۱، بیش از ۲۷ سالن تئاتر و مرکز فرهنگی و هنری در شهر تهران، پذیرای اجرای نمایش شدند که در آنها، بیش از ۵۰ نمایش بزرگسال و ۱۵ اثر ویژه کودکان و نوجوانان روی صحنه رفت. جدا از اجراهای صحنه‌ای، شاهد برگزاری بیش از ۲۵ نشست نمایشنامه‌خوانی در نیمه دوم سال بودیم. نکته قابل‌تامل‌تر آن‌که فعالیت هنرمندان هنرهای نمایشی در پاییز ۱۴۰۱، تنها محدود به شهر تهران نبوده و با برگزاری جشنواره‌های استانی و اجرا بیش از ۳۰۰ نمایش در شهرهای کوچک و بزرگ سراسر کشور، تئاتر گستره ایران را هم در بر گرفت.

روزنامه جام جم 

استقبال از «هتل ریتاج»
یکی از اتفاقات جذاب سال ۱۴۰۱ در نمایش «هتل‌ریتاج» رخ‌داد. نمایشی که بعد از قریب به سه ماه از کاهش رونق تالارهای نمایشی،از ۲۵ آذرماه به نویسندگی و کارگردانی حمید حرا در سالن اصلی تئاترشهر روی صحنه رفت و در اجرای نخست و افتتاحیه خود در سالن اصلی مجموعه تئاترشهر، میزبان بیش از هزار تماشاگر بود. شدت استقبال از نمایش در نخستین اجرا به حدی بود که گروه اجرایی این اثر نمایشی را در روز نخست و افتتاحیه خود در دو نوبت به صحنه برد. این استقبال از سوی مخاطبان بار دیگر امید درخشش ‌بیشتر رنگ رونق بر تالارهای نمایشی را بیش از پیش مسجل کرد.

جشنواره تئاتر فجر و رونق دوباره به تئاتر
یکی از رویدادهای بسیار خاص پس از ناآرامی‌ها، برگزار چهل‌ویکمین دوره جشنواره تئاتر فجر بود که برخلاف نظر منتقدان، با استقبال خوبی همراه بود. جشنواره امسال در سه مرحله استانی، منطقه‌ای و کشوری برگزار شد. در مرحله استانی، سی‌و‌چهارمین دوره جشنواره‌های تئاتر فجر استانی با مشارکت ۳۱ استان برگزار شد. در این مرحله براساس آمار اعلامی، ۲۴۴ گروه نمایشی و ۳۵۶۳ هنرمند و ۳۶هزار و ۲۰ تماشاگر با حضور در سالن‌های نمایشی سراسر کشور به تماشای آثار اجراشده نشستند. پس از آن جشنواره تئاتر منطقه‌ای، پس از ۹ ‌سال تعطیلی، اتفاق مبارکی برای همه تئاتری‌هایی بود که طی سال‌های اخیر کمتر فرصت دیده‌شدن داشتند. این جشنواره به میزبانی چهار استان برگزار شد و از هر استان، سه یا چهار گروه نمایشی در جشنواره منطقه‌ای شرکت کردند که برگزیدگان نهایی، به جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر معرفی شدند و در نهایت جشنواره تئاتر فجر از اولین روز بهمن‌ماه آغاز شد. براساس آمار در این جشنواره، ۵۸۴ اثر به بخش اصلی، ۱۱۵ اثر به بخش خیابانی،‌ ۸۲ اثر به بخش رادیوتئاتر، ۳۲۰ اثر به بخش نمایشنامه‌خوانی، ۱۸۰اثر به بخش بین‌الملل و ۷۶۳ اثر به بخش استانی جشنواره چهل‌ویکم رسیده بودند. آمار آثار ارسالی به دبیرخانه‌ها، نشان داد ایستگاه چهل‌ویکم تئاتر فجر یکی از پرشورترین و البته پررونق‌ترین ادوار برگزاری این رویداد نمایشی از منظر کمی بود. در چهل‌ویکمین دوره جشنواره تئاتر فجر، ۳۴ نمایش در بخش مسابقه بزرگ، ۲۱ اثر از ۹ کشور ایران، تونس، عمان، روسیه، عراق، ارمنستان، برزیل، اسپانیا و اردن در بخش بین‌المللی، ۱۳ اثر در بخش مهمان‌های ویژه، ۱۳ نمایش از ۱۳ استان در فضای رادیوتئاتر، ۳۰ اثر در بخش خیابانی و ۲۴ اثر در بخش نمایشنامه‌نویسی حضور داشتند.

راه‌اندازی اتحادیه تئاتر جهان اسلام
یکی از حواشی مهم چهل‌و‌یکمین دوره جشنواره‌بین‌المللی تئاتر فجر که بی‌شک اهمیتش از خود جشنواره به‌مراتب بیشتر و تاثیرگذاری‌اش فراتر است، طراحی رویداد «اتحادیه تئاتر جهان اسلام» بود. اتحادیه‌ای که قرار بود به‌منظور بهره‌گیری از توان تئاتر در توسعه ارتباطات فرهنگی کشورهای اسلامی با کاهش کشورها، اساتید دانشگاهی، روسای انجمن‌های تئاتر و روسای خانه‌های برخی هنرمندان کشورهای اسلامی ازجمله عمان، سوریه، اردن، عراق، کویت، لبنان، قطر، تونس، الجزایر، آذربایجان و ... از ۸‌بهمن‌ماه به مدت دو روز برگزار شد. این اتحادیه در اولین اقدام تلاش کرد پایه‌های اولیه یک تفاهم برای تبادل فرهنگی از مسیر تعامل هنرمندان تئاتری، ارتباط هنرمندان، مبادله آثار، تولید آثار مشترک و... مهیا کند.

نمایش‌های میدانی، پروژه‌های بزرگ
یکی از اتفافات چندساله اخیر تئاتر خارج از ساختار رسمی تئاتر، نمایش‌های میدانی بزرگ بود که با ورود به درون مردم، استقبال بی‌نظیری را به همراه داشتند. امسال سه نمونه نمایش میدانی بزرگ در فضای باز اجرا شدند. «روشنای شب تار» محصول مشترک سازمان اوج و بنیاد فرهنگی رودکی بود که تیرماه، پیش‌روی اهل تئاتر قرار گرفت و مخاطبان نظاره‌گر بزرگ‌ترین رویداد هنری نمایشی درباره حضرت‌علی(ع) بودند. این نمایش به کارگردانی حسن بزرا و تهیه‌کنندگی علی اسماعیلی همزمان با عید سعید قربان در محوطه‌ بوستان ولایت تهران اجرا داشت. «جهان‌بانو» دیگر نمایشی بود که مؤسسه فرهنگی اوج از طریق آن مخاطبان را با سرنوشت بانوان تأثیرگذار تاریخ دنیا آشنا کرد. حسن بزرا و علی اسماعیلی در سومین اجرای نمایش میدانی خود «جان‌فدا» را با تمرکز بر زندگانی پربرکت مرد خستگی‌ناپذیر میدان‌های جهاد، سردار سپهبد شهید حاج‌قاسم سلیمانی اجرا کرد و هر شب ۲۰۰۰ نفر به تماشای آن نشستند.

رشد منفی اجراهای حرفه‌ای
شورای ارزشیابی و نظارت بر نمایش اداره کل هنرهای نمایشی از نیمه خرداد سال ۱۴۰۱ فعالیت‌های خود را با رویکرد معینی، نظام دوباره بخشیده است.جهت‌گیری کلی شورا این بوده که توأمان نماینده دولت و جامعه هنری تئاتر باشد و از این رو هرگز مدارا و همراهی با گروه‌های نمایشی به‌منظور اصلاحات کیفی و نظارتی، عامل انفعال و ضعف در ایفای نقش داوری و نظارتی شورا در قبال جامعه نمایش نبوده است. در همین راستا سعی شورا بر این بوده است که مسیر کار برای هنرمندان روشن، قابل‌پیگیری و هموار باشد. بر اساس آمار از نیمه خرداد تاکنون ۵۸۹ مجوز از سوی شورای ارزشیابی و نظارت بر متن اداره کل هنرهای نمایشی در حوزه تئاترهای دولتی، نیمه‌دولتی، خصوصی، تئاتر آزاد، کودک‌و‌نوجوان، بانوان، نمایشنامه‌خوانی، آثار خیابانی، جنگ‌وسرگرمی و ۲۰۰ مجوز به‌منظور تمدید دوره اجرای آثار صادر شده است.

علی رحیمی - گروه فرهنگ و هنر