پیشروی گام‌به گام برای خنثی‌ سازی تحریم

بدون شک این دومینوی بی‌تعهدی طرف‌های درگیر برجام، ناشی از ضعــف ذاتی برجام بــود که نه تنها درباره اعضای آن بلکه در خصوص رفع جامع تمام تحریم‌ ها هم خلأها و نارسایی‌های متعددی در آن وجود داشت و در نهایت آن چیزی که از برجام تصور می‌شد، اتفاق نیفتاد تا این‌که با آمدن دولت بایدن در آمریکا با تکرار رویکرد دولت اوباما، درخواست آمریکا برای بازگشت به برجام دریافت شد و دولت سیزدهم هم صرفا با رویکرد لغو تمامی تحریم‌ها پذیرفت که مذاکرات را برای رفع تحریم از سر بگیرد البته دولت رئیسی قبل از آن ماشه خنثی‌ سازی تحریم‌ ها در داخل فعال کرده بود تا کمترین وابستگی به مذاکرات اتفاق بیفتد. ما در این گزارش می‌خواهیم بررسی کنیم با وجود ضعف ذاتی برجام،‌ توفیقات تیم جدید مذاکره تا اینجای کار یعنی دور هشتم مذاکرات، مشخصا چه بوده و مهم‌ترین خبرهای ناگفته در این چند ماه را مرور کنیم.

بودجه ۱۴۰۱روی توافق بسته نشده است

یک چیز از همیشه محسوس‌تر است و آن این است که با نزدیک شدن به روزهای حساس مذاکرات نهایی در وین، گمانه‌زنی‌ها در خصوص محتوای توافق احتمالی و چگونگی بازگشت آمریکا به برجام افزایش یافته اما پیش از هر قضاوتی درباره اخبار روزهای اخیر، چند نکته را باید در نظر گرفت. مساله توافق در دولت جدید از نظر ماهیتی متفاوت از دولت قبل است.

مذاکرات در این دولت تنها یکی از ده‌ها مسیری است که در حال پیگیری بوده و نه‌تنها محوریت و اصالت سابق را ندارد، بلکه میان اولویت‌های دست چندم نیز تمام برنامه‌های دولت مستقل از این مسیر و با فرض ادامه تحریم‌ها تنظیم می‌شود اما در دولت قبل، همان ابتدای مذاکرات اعلام شد خزانه کشور خالی است و به همین علت دشمنان جمهوری اسلامی ایران به این فکر افتادند که پشت سر هم از ایران امتیاز بگیرند اما دولت سیدابراهیم رئیسی و تیم جدید مذاکره‌کننده بر این مبنا در مذاکرات وین حاضر نشدند. بنابراین ایران اصلا نیازی به مذاکرات ندارد و غربی‌ها نیازمند مذاکره با کشورمان هستند کما این‌که بودجه ۱۴۰۱بدون توجه به نتیجه مذاکرات بسته شده است.

در لبه بازدارندگی اتمی

دولت سیزدهم، مذاکرات وین را در حالتی شروع کرد که سطح و ذخیره غنی‌ سازی، کشور را در آستانه بازدارندگی اتمی قرار داده بود. چیزی که غربی‌ها به آن گریز هسته‌ ای ایران می‌گویند و این مساله، به‌شدت نگرانشان می‌کند و همین امر باعث شده زمان مذاکرات بیشتر از تهران برای طرف‌های غربی به‌ویژه آمریکا حائز اهمیت باشد. علاوه بر این، افزایش فروش نفت و کاهش کارمزدهای دور زدن تحریم‌های مالی، در کنار توسعه دیپلماسی انرژی و ترانزیت در منطقه موجب تقویت موضع برتر ایران در میز مذاکرات بوده است.

جلوگیری از برجام پلاس

در مذاکرات همیشه برگ برنده و پیروز با طرفی است که پیشنهاد اولیه را ارائه کند و در حال حاضر مذاکرات مطابق با پیشنهادهای تهران دنبال می‌شود.

در چنین شرایطی ایران با اعلام این‌که تنها به فرمت مذاکرات دولت قبل پایبند بوده و به محتوا ورود انتقادی خواهد داشت، با ارائه دو متن مبتکرانه در اولین دور گفت‌وگوها توانست به طور کامل از ادامه مسیری که منجر به شکل‌گیری برجام پلاس و آغاز گفت‌وگوهای دفاعی و منطقه‌ای می‌شد، جلوگیری کند. درواقع ما در این دوره از مذاکرات مبنا را روی توافق وین۶ قرار ندادیم و تیم مذاکره‌کننده فعلی قانونگراست و به قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها پایبند است.

توافق منهای واشنگتن

یک سوال اصلی در این دوره، هنوز ظاهرا برای برخی بی‌پاسخ است؛ خروجی هشت سال مذاکره مستقیم با آمریکا چه شد؟ جز این‌که تحریم‌های ما بیشتر شد و ما عقب‌نشینی هسته‌ای کردیم و هیچ تحریمی هم برداشته نشد.

ما دیگر حالا به یقین می‌دانیم نشستن با آمریکا پشت میز مذاکره هیچ مشکلی از مشکلات ما را حل نخواهد کرد، چون آمریکا عوض نشده است؛ بنابراین به‌رغم آدرس‌های غلط و مشاوره‌های نادرست بخش برجامی وزارت خارجه، ایران حضور آمریکا در روند گفت‌وگوها را نپذیرفت و در صورت ادامه همین روند تا روز توافق، واشنگتن بدون آن‌که اجازه حضور در اتاق مذاکرات را پیدا کرده باشد، به تعهدات خود باز خواهد گشت.

دور زدن ضعف ذاتی متن برجام

ضعف ذاتی متن برجام، که شاکله کلی توافق وین را شکل خواهد داد، به هر ترتیب مانع دستیابی ایران به توافقی مطلوب خواهد بود. این البته به این معنا نخواهد بود که ایران از تلاش‌های خود برای رسیدن به نتیجه‌ای که در آن، استفاده حداکثری از توافق حداقلی و پر اشکال برجام را ممکن کند، دست بکشد بلکه ایران ضمن پیگیری این هدف، با حساسیت تحرکات آمریکا برای اجماع‌سازی بین‌المللی حول پرونده ایران را با دقت رصد کرده و واکنش‌های مناسب را نشان خواهد داد.

در این اسلایس، تضمین ذاتی در مذاکرات خود را پررنگ‌تر نشان می‌دهد، مثلا تضمین سیاسی این است که رؤسای‌جمهور یا نخست‌وزیر این کشورها هم باید تعهد دهند و در حالت تضمین اقتصادی باید تضمین داده شود که شرکت‌های خارجی بتوانند به ایران بیایند و به‌راحتی در ایران سرمایه‌گذاری کنند.

پیشروی در دور هشتم وین

ایران در دور جدید گفت‌وگوها موفق شده پیشروی‌های متعددی در حوزه تحریم، هسته‌ای و نحوه اجرای توافق داشته باشد.

اگر بخواهیم مصداقی‌تر صحبت کنیم این موارد پیش روی ماست:‌ مخالفت با هرگونه گفت‌وگو در موضوعات دفاعی و منطقه‌ای،‌ مستثنا شدن شرکت ملی نفت و بانک مرکزی از قانون کاتسا،‌ الزام آمریکا به خارج کردن تعدادی از شرکت‌های مهم از لیست قرمز، یعنی همان فهرستی که آمریکا قبلا آن را غیرقابل مذاکره دانسته بود.

همچنین مذاکره نکردن روی بندهای موسوم به غروب آفتاب که به موجب مهم‌ترین سررسیدهای آن، محدودیت‌های سازمان ملل در ۲۰۲۳ درباره موشک‌های بالستیک، در ۲۰۲۴ درخصوص تحقیق و توسعه هسته‌ای و در ۲۰۲۵ درمورد کلیه موارد اشاعه‌ای برداشته و قطعنامه ۲۲۳۱ لغو خواهد شد، لغو دستور اجرایی خرید و فروش تسلیحات با ایران،‌ عقب راندن آمریکا از نابودی سانتریفیوژهای نسل جدید،‌ عدم خروج ادوات جدید صنعت هسته‌ای از کشور،‌ انجام تراکنش حجیم مالی در آغاز اجرای توافق احتمالی، پذیرش پرداخت خسارت ناشی از اقدامات اجرایی ایران برای بازگشت به تعهدات قبل.

وضعیت ژله‌ای آمریکا

آمریکا همچنان بر تفسیر خود از تضمین و راستی‌آزمایی تاکید داشته و جز تشویق بانک‌ها و شرکت‌ها به همکاری با ایران و برقراری مجدد قراردادهای سابق، زیر بار تعهد دیگری نمی‌رود.

علاوه بر این، قرار گرفتن تاریخ لغو قطعنامه ۲۲۳۱ در دولت بعدی آمریکا، ریسک ناپایداری هرگونه توافق احتمالی را به‌شدت بالا می‌برد. هرچند اخذ امتیازاتی چون نگهداری سانتریفیوژهای نسل جدید در خاک کشور متضمن نوعی تضمین ذاتی در قرارداد خواهد بود اما وضعیت فعلی در این بخش هنوز با سطح حداکثری اعلامی ایران فاصله دارد.

سقف خواسته‌های ایران

در نهایت به نظر می‌رسد حاصل تلاش‌های تیم مذاکره‌کننده ایران نسبت به مذاکرات دولت قبل، پیشرفت‌های قابل توجهی داشته اما تا نقطه مطلوب و سقف خواسته‌های ایران فاصله دارد.

با توجه به عملکرد دولت در چند ماه ابتدایی خود می‌توان قاطعانه گفت به حاشیه رفتن برجام و مشروط نکردن حکمرانی کشور به آن در صورت توافق احتمالی، بسیاری از مضرات و معایب جانبی برجام را برای آینده اقتصاد کشور در بر نخواهد گرفت اما باید دید در دور جدید که علی باقری، عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده کشورمان، مجدد با دستور کار مشخص برای پیگیری مذاکرات با هدف حل مشکلات و حصول توافق عازم وین شده چه اتفاقاتی رخ خواهد داد. زمان زیادی تا روشن شدن نتیجه نمانده است.

امین صبحی - دبیر سیاسی روزنامه جام جم