جای خالی خلاقیت در تبلیغ دین

به گزارش جام جم، در این سال‌ها برنامه‌های دینی و معارفی صداوسیما تعدادشان بیشتر شده‌است؛ از ویژه‌برنامه‌های متناسب با ایام مذهبی نظیر سحرگاه و افطار رمضان، برنامه‌های عاشورایی تا برنامه‌های روتینی که روی آنتن شبکه‌های مختلف می‌روند. برنامه‌های گفت‌وگومحور یا سخنرانی مستقیم کارشناس با مخاطبان رو به دوربین، دو مورد از پرکاربردترین گونه‌های برنامه‌سازی در این حوزه است که تاکنون در برخی نمونه‌ها در برقراری ارتباط با مخاطبان به موفقیت رسیدند.

برنامه‌هایی نظیر «سمت خدا» از شبکه سه سیما و آفتاب شرقی از شبکه یک سیما از آن دست آثاری هستند که در این سال‌ها به پخش خود در گونه گفت‌وگو با کارشناسان مذهبی ادامه دادند. برنامه‌هایی موفق در جذب جامعه مخاطبان خود که سال‌هاست روی آنتن سیما هستند اما نکته این است که در این سال‌ها و پس از این تجارب، چه ساختارهای تازه‌ای برای این گونه برنامه‌ها به کار گرفته شده‌است؟ و چه پیشنهادهای جدیدی می‌شود داشت؟ در اینجا ضمن مرور برخی برنامه‌های معارفی سیما از فضای اجرای این برنامه‌ها می‌گوییم و با چند نفر از برنامه‌سازان این حوزه گفت‌وگو می‌کنیم تا از تولید برنامه‌های معارفی با ساختارهای تازه بپرسیم و از پیشنهادهای آنان برای نوآوری در این حوزه خبردار شویم.

همان هیشگی

با نگاه به برنامه‌های معارفی سیما که پس از انقلاب در حوزه‌های متفاوت روی آنتن رفتند به این جمع‌بندی می‌رسیم که بیشتر این گونه برنامه‎‌ها، گفت‌وگو محور هستند. به این شکل که مجری با کارشناس مدعو به گفت‌وگو می‌‎پردازد یا در برخی، برنامه‌ها حالت سخنرانی دارد و کارشناس به تنهایی مقابل دوربین نظرات خود را بیان می‌کند. این سبک برنامه‌سازی گرچه نمونه‌های موفق و پرمخاطبی روی آنتن داشته اما به مرور و ادامه برنامه‌سازی در این سبک به نظر می‌رسد طراوت خود را برای مخاطبان این ژانر از دست می‎دهد و در دنیای امروز که مخاطبان با یک جست‌وجو در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی خوراک رسانه‌ای متنوعی را در اختیار دارند، جذابیت چندانی برایشان ایجاد نمی‌کند. این در حالی است که دیگر حوزه‌های برنامه‌سازی تغییراتی را در نحوه اجرا و ساختار داشتند و سعی دارند مدام از شیوه‌های متفاوت برای بیان جانمایه کلام خود بهره ببرند.اندک مواردی هستند که ساختارهای تازه‌ای در میان برنامه‌های معارفی به خود گرفته‌اند. تزریق محتوای معارفی در ساختار نمایش، پویانمایی، آیتم‌سازی و... از این دست موارد است اما همچنان نخستین ساختاری که به فکر برنامه‌سازان برای انتقال مباحث معارفی و رفع شبهات دینی می‌رسید همین مستقیم‌گویی و برنامه‌های گفت‌وگومحور میان مجری و کارشناس است که اغلب از چالش و پرسش‌های جاندار، متفاوت و به‌روز دور هستند.

یک گفت‌وگوی آرام

برنامه: سمت خدا

مجری: نجم‌الدین شریعتی

فضای برنامه: شبکه سه سال‌ها بود که ظهر هر روز برنامه‌ای معارفی را راهی آنتن می‌کرد و سال ۸۸ برنامه سمت خدا روی آنتن رفت و تا امروز باقی ماند. این برنامه با فضای گفت‌وگو با کارشناس و مطرح کردن پرسش‌های مخاطبان از او پخش می‌شود و در این سال‌ها بینندگان خود را یافته‌است تا جایی ‌که در بسیاری از نظرسنجی‌ها و رقابت‌های میان برنامه‌های سیما از نظر تعداد بیننده در این سبک برنامه‌ها حائز رتبه بوده‌است. سمت خدا، ریتم آرامی دارد و بحث‌های مطرح شده در آن با اجرا و بیان ملایم نجم‌الدین شریعتی با کارشناس درمیان گذاشته می‌شود. این سبک اجرا در این برنامه دایره بینندگان خود را یافته و توانسته‌است سال‌ها به حیات خود ادامه دهد.

معلم خوش خنده

برنامه: حاج آقا راستگو

مجری: حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن راستگو

فضای برنامه: دهه۶۰ مخاطبان کودک و نوجوان تلویزیون با مجری روحانی در برنامه‌های سیما همراه شدند که با لحنی متفاوت سعی در آموزش داشت. حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن راستگو، معلمی بود که با شیوه‌های تازه در راه تعلیم و تربیت گام گذاشت. او ۳۵ سال اجرای برنامه‌های مختلف تلویزیونی را برای کودکان به عهده داشت و در چند کشور نیز به اجرا پرداخت. این روحانی را که با نام حاج‌آقا راستگو
شهرت داشت، مبتکر شیوه خاصی از آموزش و تفریح اسلامی برای کودکان می‌دانند. او طرحی نو برای آموزش کودکان و انتقال گستره‌ای از مفاهیم معارفی و... ابداع و با شعرخوانی و قصه‌گویی، فضایی جدید ایجاد کرد. عده‌ای در این سال‌ها خواستند مسیر زنده‌یاد راستگو را ادامه دهند که چندان موفق عمل نکردند.

روایت‌های نمکین

برنامه: درس‌هایی از قرآن

کارشناس: حجت‌الاسلام و المسلمین قرائتی

فضای برنامه: بیش از ۴۰ سال است که برنامه‌های حجت‌الاسلام و المسلمین قرائتی با عنوان «درس‌هایی از قرآن» برای مخاطبان نامی آشناست. سال ۵۸ او با پیشنهاد آیت‌ا... مطهری به تلویزیون آمد و در این رسانه به اجرای برنامه پرداخت و با بیانی طنازانه و به زبان ساده و با وام‌گیری از ضرب‌المثل، مباحث معارفی و قرآنی را بیان می‌کرد. شیوه اجرای او نیز سال‌هاست مختص به خودش باقی مانده و باوجود تلاش‌های برخی کارشناسان و برنامه‌سازان تاکنون کسی نتوانسته‌است توفیق او را در برقراری ارتباط با مخاطبان به ویژه مخاطبانی که دهه‌های پیشین بیننده مجموعه برنامه‌های «درس‌هایی از قرآن» بودند، بیابد. حضور تماشاچیان در سالن و بازخوردهای آنان حین بیان مباحث از دیگر ویژگی‌های این برنامه بود که به ایجاد فضای زنده و پویا در بیشتر قسمت‌ها کمک می‌کرد.

اسلام در زندگی اجتماعی

برنامه: آفتاب شرقی

مجریان: هادی صلح‌جو، علیرضا قوامی و ندا ملکی

فضای برنامه: یکی از برنامه‌هایی که سال‌هاست ظهرها روی آنتن شبکه یک سیما می‌رود، «آفتاب شرقی» است که با هدف تبیین دین اسلام و تطبیق آن با زندگی اجتماعی پخش می‌شود. این برنامه نیز فضایی گفت‌وگومحور دارد و با دعوت از کارشناسان، مجری پرسش‌هایی را درخصوص موضوع طرح شده بیان می‌کند. آفتاب شرقی در این سال‌ها مخاطبان خود را یافته‌است که با همین فضا خو گرفته‌اند و روزانه آن را پیگیری می‌کنند.فضایی آرام و بدون چالش که نزدیکی بسیاری به دیگر برنامه‌های معارفی دارد که در این سال‌ها روی آنتن رفته‌اند. گرچه گاهی موضوعات انتخاب شده تازه هستند، اما حال‌‌وهوای اجرا و پرسشگری در برنامه برای مخاطب این دست برنامه‌ها آشناست.

گفت‌و‌گو با عبدالمجید رکنی، تهیه‌کننده برنامه‌های معارفی

محتوا از فرم مهم‌تر است

عبدالمجید رکنی، تهیه‌کننده برنامه‌های دینی و معارفی از جمله کسانی است که با او درباره ساختار برنامه‌های معارفی و لزوم نوآوری در آنها گفت‌وگو می‌کنیم. این تهیه‌کننده بیان می‌کند: به عنوان کسی که در حوزه کار دینی و معارف اسلامی فعالیت دارم معتقدم محتوا اهمیت بیشتری نسبت به فرم دارد. اگر یک فرم زیبا داشته‌باشیم اما نتوانیم محتوا را درست بیان کنیم، در رساندن پیام برنامه‌های دینی و معارفی به مشکل برمی‌خوریم.

وی می‌افزاید: برنامه‌های با فرم خوب و بدون محتوا در حوزه دین و معارف جوابگو نیست و نمی‌تواند به فرهنگ‌سازی و رساندن پیام به مخاطبان ثمربخش باشد. شاید دکور خوب و مثلا ساخت برنامه در فلان لوکیشن برای برنامه‌سازی در دیگر حوزه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد اما در برنامه‌های دینی دکور و طراحی صحنه اولویت تولید برنامه نیستند.

رکنی تاکید می‌کند: برای جذب مخاطب در برنامه دینی باید محتوای جدید و نو به مخاطبان ارائه داد؛ محتوایی که از صحت و سقم آن مطمئن باشیم و درباره مسائلی صحبت به میان نیاید که مخاطب را از اصل دین دور کند. مثلا ما تاکنون درباره نماز برنامه‌های زیادی ساختیم و اگر کسی قرار بود با این برنامه‌ها نمازخوان شود تاکنون شده‌است، پس از امروز باید نوع دیگر برنامه‌سازی را تجربه کنیم تا بتوانیم دیگر اقشار را به نماز علاقه‌مند کنیم.
وی ادامه می‌دهد: برنامه‌های زیادی تاکنون درباره حجاب ساخته شده و دیگر ساخت برنامه‌های شعاری درباره حجاب پاسخگو نیست، باید با نگاه جدید در موضوعات دینی برنامه‌سازی انجام دهیم تا مخاطبان جوان و نوجوانی که اطلاعلات کاملی درباره مسائل دینی ندارند، جذب این نوع برنامه‌ها شوند.

این تهیه‌کننده بیان می‌کند: این روزها با وجود شبکه‌های مجازی نوع نگاه مخاطبان تغییر کرده و صرفا یک برنامه گفت‌وگومحور نمی‌تواند پاسخگوی احتیاجات دینی و معرفتی بینندگان باشد. ساخته نشدن برنامه‌های جدید با محتوای درست یعنی از دست دادن مخاطبانی که می‌توانستیم با یک برنامه خوب و عامه‌پسند آنها را از مسائل شرعی و دینی باخبر کنیم.

وی در ادامه می‌گوید: تاکنون درباره پرهیز از مال حرام و رباخواری برنامه‌های بسیاری ساخته شده‌است و امروز احساس می‌شود باید درباره رشوه‌خواری هم برنامه ساخت. باید از میزان تاثیرگذاری جامعه از این برنامه‌های گذشته برای ساخت برنامه‌های جدید استفاده کرد و برنامه‌ای را روی آنتن برد که در حین جذابیت و مخاطب‌پسند بودن، محتوای درستی را به مخاطبان انتقال دهد.

تهیه‌کننده برنامه «سمت خدا» تصریح می‌کند: باید جنس حرف‌های ما در برنامه‌های دینی و مذهبی تغییر کند. نوع آگاهی‌بخشی در برنامه‌سازی برای مسائل دینی و معرفتی باید دچار تغییر شود. دیگر نمی‌توان برای همه مردم یک نسخه پیچید و گفت که با این نوع برنامه‌سازی می‌توان میزان آگاهی مردم در مسائل شرعی و عرفی را گسترش داد. باید برای همه اقشار مردم حرف داشت و از زبان خود آنها با مخاطبان سخن گفت. خوب و مناسب است که فرم برنامه‌های دینی تغییر کند اما با تغییر فرم و دکور هدایت جدیدی اتفاق نمی‌افتد.

وی بیان می‌کند: آدم جدید با نگاه دینی جدید به موضوعات لازمه ساخت برنامه پرمخاطب در حوزه دین و معارف است. نگاه جدید که پیوست دینی نداشته‌باشد، در ساخت این نوع برنامه‌ها ارزشمند نیست. باید فضا را بازتر کنیم و از حرف زدن درباره دین و شنیدن نظرات مخاطبان نترسیم. باید با یک نگاه خوب و نو منابع دیدنی را بازنگری کنیم. اگر با این نوع نگاه منابع دینی را بازنگری کنیم، اتفاقات خوبی در آینده رخ خواهد داد. روبه‌رو شدن با مسائل دینی به صورت مستقیم نمی‌تواند اتفاقات خوبی را رقم بزند و باید پیام دین را به صورت هنرمندانه برای مخاطبان بازگو کرد.

دین‌پژوهی پایه‌ای

برنامه: سوره

مجری - کارشناس: حجت‌الاسلام مسعود دیانی

فضای برنامه: این برنامه به تهیه‌کنندگی مرتضی روحانی با رویکردی دین‌پژوهانه به گفت‌وگو با متفکران و اندیشمندان می‌پردازد. «سوره» در قسمت‌های اخیر خود با رویکردی تازه در هر فصل موضوعی اساسی در حوزه دین و وقایع تاریخی مرتبط با آن را با حضور کارشناسان متعدد در هر قسمت مورد بررسی قرار می‌دهد و از زوایه دید آنان و در خلال گفت‌وگو با مجری - کارشناس برنامه سعی در انتقال اطلاعات به مخاطبان دارد. سوره با این رویکرد بینندگانی را به خود جذب کرده‌است که با دنبال کردن برنامه سعی در رفع شبهات ذهنی خود و همچنین به کارگیری مفاهیم پایه در زندگی روزمره و همچنین ارتباط رخدادهای تاریخی با مسائل روز دارند. این برنامه گرچه گفت‌وگومحور است اما با پرداخت موضوعی در هر فصل نگاهی جامع به مسائل مورد بررسی دارد.

ارتباط حسنه با خانواده

برنامه: اخلاق در خانواده

کارشناس: سیدعلی‌اکبر موسوی حسینی

فضای برنامه: برنامه «اخلاق در خانواده» در دهه ۶۰ تا ۷۰ از برنامه‌های پربیننده تلویزیون بود. طرح مباحث کاربردی درباره رعایت اصول اخلاقی در خانواده و شیوه رفتار با فرزند، همسر و...از جمله مواردی بود که در این برنامه به زبان ساده بیان می‌شد. کارشناس مقابل دوربین نشسته‌بود و به صورت مستقیم با مخاطبان صحبت می‌کرد. شیوه‌ای که امروز هم همچنان مورد استفاده برنامه‌سازان است، به ویژه در برنامه‌های کوتاهی که معمولا در ماه رمضان و پس از اذان مغرب روی آنتن می‌رود.

سعید عباسی، تهیه‌کننده برنامه‌های دینی و معارفی از این شکل برنامه‌سازی می‌گوید

هنوز از کمبود برنامه‌های معارفی روزانه رنج می‌بریم

سعید عباسی از تهیه‌کنندگانی است که سابقه تولید آثار معارفی همچون آفتاب شرقی، برنامه‌های سحر و... را در کارنامه دارد. او در این‌باره به ما می‌گوید: مناسبتی‌ها و روزانه‌ها برنامه‌های دینی و معارفی در سازمان صدا و سیما را می‌توان به دو گروه برنامه‌های مناسبتی و برنامه‌هایی که به صورت روزانه (روتین) روی آنتن می‌روند، تقسیم کرد. بخش اول برنامه‌های مناسبتی است که در اعیاد و ایام شهادت ائمه روی آنتن سیما می‌رود و گاهی برنامه‌هایی با رویکرد یکسان هستند و بخش دوم برنامه‌های معارفی روزانه هستند که ما در سیما به شدت از کمبود این برنامه‌های دینی و معارفی روزانه رنج می‌بریم.

جای خالی برنامه‌های معارفی

در گذشته اکثر گروه‌های معارف شبکه‌ها این نوع برنامه‌ها را تولید می‌کردند، اما طی این سال‌ها کمتر برنامه‌ای توسط گروه معارف در شبکه‌های تلویزیون تولید شده‌است. تلویزیون به ساخت برنامه‌هایی مثل سمت خدا و آفتاب شرقی بسنده کرده و عملا برنامه‌ای که محور آن معارف باشد به غیر از این دو برنامه در تلویزیون نداریم. این موضوع باید مورد بررسی قرار گیرد که به چه دلیل ساخت این‌گونه برنامه‌ها کاهش یافته‌است. باید در ابتدا به سمت ساخت برنامه‌های دینی و معارفی پیش برویم و سپس به فکر این باشیم که با تامین چه نوع محتوایی می‌توانیم مخاطبان را به دیدن این نوع برنامه‌ها علاقه‌مند کنیم. متاسفانه ساخت این نوع برنامه‌ها در شبکه‌های مختلف فقط در حد طرح و ایده باقی می‌ماند و تاکنون برنامه‌ای که بتواند به صورت روزانه و با موضوعات مختلف روی آنتن برود، نداشته یا کم داشته‌ایم. در گذشته فیلم‌های کوتاه و مستندی درباره مسائل دینی و عرفی ساخته می‌شد که اکنون دیگر این فیلم‌ها هم در گروه معارف شبکه‌ها ساخته نمی‌شود. این نوع برنامه‌ها نباید حتما در زمان پخش اذان یا بعد آن روی آنتن برود بلکه می‌توان برنامه‌های عصرگاهی درباره معارف ساخت. به عنوان مثال برنامه‌ای به نام «دوطرفه» در سال‌های گذشته روی آنتن می‌رفت که به مسائل اجتماعی و معارف می‌پرداخت و در زمان پخش هم خیلی مورد استقبال مخاطبان قرار گرفته‌بود. صدا و سیما این روزها به ساخت برنامه‌های روزانه احتیاج دارد و جای این نوع برنامه‌های دینی روی آنتن شبکه‌های رسانه ملی خالی است.

طرح جدید و مخاطب‌پسند

برنامه‌های مناسبتی هم دارای فقر و فقدان قالب‌های متنوع هستند. در مناسبت‌های مذهبی بیشتر برنامه‌های تولیدی شامل یک سخنرانی و دعوت از مهمان یا کارشناس مذهبی و یک نماآهنگ (نوحه و سرود) است که این نوع برنامه‌ها به دلیل هم شکل بودن از جذابیت کمتری برای مخاطبان برخوردار است. مخاطب ترجیحا یکی از این برنامه‌ها را که در شبکه‌های مختلف تولید می‌شود، نگاه می‌کند چون بیشتر برنامه‌ها به یک شکل ساخته می‌شوند و روی آنتن می‌روند و این موازی‌کاری و یکنواخت بودن باعث ریزش مخاطبان این نوع برنامه‌ها شده‌است. بایستی درتولید برنامه‌های مناسبتی از تمام ظرفیت‌ها استفاده کرد نه این‌که درباره یک موضوع در شبکه‌های مختلف و به صورت یک شکل برنامه بسازیم. مردم به دنبال ایده و برنامه‌های جدید درباره معارف هستند، اما به دلایل مختلف این نوع برنامه‌ها در رسانه ملی کمتر ساخته می‌شود. به واقع باید با یک تجدیدنظر اساسی در حوزه برنامه‌های دینی و معارفی به سمت ساخت برنامه‌های خوب با موضوعات جدید رفت. برنامه‌هایی که با پرداختن به موضوعات از نگاهی عامه‌پسند، بتواند پاسخگوی مسائل دینی و معارفی بینندگان صدا و سیما باشد. وقتی در برنامه‌ای درباره نماز و روزه صحبت می‌کنیم باید سعی کنیم که در وهله اول این بحث را درست مطرح کنیم سپس با طرحی نوین این بحث‌ها را برای مخاطبان به صورت جذاب بیان کرد. قطعا با کمی تغییر می‌توان مخاطبان را به مسائل دینی علاقه‌مند و به صورت غیرمستقیم این مسائل را برای آنها مطرح کرد. در زمینه برنامه‌های گفت‌وگومحور و پرسش و پاسخ مسائل شرعی قطعا برنامه‌هایی که اکنون روی آنتن می‌روند بهترین خود هستند و باید برای برنامه‌سازی در این حوزه به دنبال طرح‌های جدیدتر و مخاطب‌پسندتر بود.

به تغییر نگاه امیدوارم امیدوارم که با نگاه جدیدی که در رسانه ملی به وجود آمده‌است، برنامه‌های دینی و معارفی بیشتری در رسانه ملی ساخته شود تا بتواند پاسخگوی سوالات دینی مردم باشد. باید این موضوع را بپذیریم که درباره برخی موضوعات در صدا و سیما برنامه‌های بسیاری ساخته می‌شود که حتی در برخی موارد با یکدیگر رقابت دارند، اما در حوزه معارف واقعا با کمبود این برنامه‌ها مواجهیم و تعداد برنامه‌هایی که در سیما و به صورت روزانه ساخته می‌شود، به اندازه تعداد انگشتان یک دست هم نیست. در وهله اول باید به سمت ساخت برنامه‌های متعدد در این حوزه رفت و سپس به فکر تغییر محتوا و به روز شدن این برنامه‌ها بود. نوع نگاه مدیران را می‌توان از موضوعات و زمانی که به برنامه‌های معارفی اختصاص می‌دهند، تشخیص داد و امیدوارم که این نگاه به برنامه‌های معارفی و دینی در مدیریت جدید تغییر کند.

نوشین مجلسی، احمدرضا معراجی/رسانه روزنامه جام جم