احیای اصالت حریم رضوی

سال گذشته طرح حریم رضوی به تصویب کمیسیون ماده 5 استانداری و شورای عالی شهرسازی و معماری کشور رسید و در ابتدای امسال از سوی شورای عالی شهرسازی و معماری به استانداری خراسان‌رضوی ابلاغ و پس از آن نیز استانداری طرح تصویب شده را برای اجرا به شهرداری مشهد ابلاغ کرد و سرانجام پس از کش‌و‌قوس‌‌های فراوان و با تأخیر قابل توجه این طرح برای اجرا به شهرداری منطقه ثامن ابلاغ شد تا عملا اجرای طرح «تاش» پس از 25 سال متوقف و اقدامات بر مبنای طرح جدید بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی یا همان طرح حریم رضوی جانشین آن شود.

ابلاغ طرح جدید حریم رضوی به معنای خروج بیش از ۳۰۰۰ پلاک از تملک اجباری و نوسازی پلاک‌های باقیمانده بر پایه ضوابط تسهیل‌کننده طرح جدید و توسط مردم و ساکنان است.

همچنین افزایش سهم اماکن اقامتی متناسب با گروه‌های مختلف درآمدی، افزایش سرانه فضای سبز و سایر کاربری‌های خدماتی نسبت به گذشته و احیای ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و تاریخی بافت از مهم‌ترین نتایج این طرح جدید است.

حفظ حرایم منظری، حفظ کلیه مساجد و حسینیه‌ها و عناصر هویتی، ارائه ضوابط ویژه برای آثار ملموس و ناملموس فرهنگی و هویتی، احیای ۲۷ محور تشرف و نیز رونق‌بخشی به سایر گذرهای تاریخی از دیگر ویژگی‌های طرح حریم رضوی است.

اختصاص زمین به بیش از ۱۰ هزار محل پارک خودرو در قالب پارکینگ‌های عمومی در حاشیه محور شارستان با جانمایی مناسب و نیز تقویت حمل‌و‌نقل عمومی و جانمایی ایستگاه‌های مترو از دیگر محورهای مورد تاکید شده در این طرح است.

با این توصیفات نکته مهمی که مورد سؤال قرار می‌گیرد مشکلات طرح قدیم یا همان تاش و راه‌حل‌هایی است که در طرح جدید برای رفع آنها ارائه شده‌است. راه‌حل‌هایی که موارد ذکر شده در بالا بخشی از اثرات آن محسوب می‌شود. در ذیل برخی از این موارد را بررسی می‌کنیم.

آسان شدن دسترسی‌های اطراف حرم مطهر

یکی از مهم‌ترین مسائلی که باعث تغییر و تحول‌های مختلف در بافت اطراف حرم مطهر رضوی طی قرن جاری شد، نحوه دسترسی مردم به حرم مطهر و همچنین امکانات شهری بود.

رویکرد کلی طرح قبلی در مسأله دسترسی و حمل‌ونقل، خیابان‌کشی‌های گسترده در بافت بود که اصلی‌ترین اجزای آن، احداث بلوار شارستان با 50 متر عرض و 4 خیابان شعاعی بوده‌است.

با وجود این‌که این خیابان‌ها دارای پیاده‌روهای عریض نیز هست اما به وضوح رویکرد سواره محور که اولویت دسترسی را به حمل‌ونقل سواره شخصی می‌دهد، قابل ردگیری است.

حجم بالای خیابان‌کشی در محدوده پیرامون حرم مطهر در حالی اتفاق افتاده است که این محدوده، در 286 روز خلوت و عادی سال، عملا بلااستفاده است، در هشت روز خاص و بسیار شلوغ سال نیز ناگزیر از مسدودشدن و اعمال محدودیت بوده و در 69 روز شلوغ نیز به دلیل تشویق ساکنان و زائران به استفاده از اتومبیل شخصی، عملا تشدید‌کننده ترافیک پیرامون حرم خواهد بود.

از سوی دیگر، رویکرد کلی سواره محوری طرح، باعث تداخل‌های شدید سواره و پیاده در مسیر تشرف زائران به حرم مطهر و سخت شدن دسترسی به حرم شده است.

در طرح جدید به‌رغم تثبیت بخش‌های اجرا شده شارستان رضوی و خیابان‌های شعاعی، شبکه معابر داخل بافت با رویکرد تعریض در حد موردنیاز اصلاح می‌شود. از نظر تأمین پارکینگ نیز، پیش‌بینی 14 هزار محل پارک خودرو در محدوده طرح صورت گرفته است.

ارتباط حرم رضوی و شهر

یکی دیگر از معضلات بزرگ طرح قبلی، نادیده انگاشتن ارتباط حرم و شهر بود. طرح تاش با جدا انگاشتن حرم و شهر تحت‌عنوان مکان قدسی و پهنه عرفی در مبانی نظری خود و با پر‌رنگ کردن مرز این دو با تعریف حلقه مفصل به دور حرم، عملا ارتباط پیوسته و تاریخی حرم و شهر را نادیده گرفته بود.

همچنین فقدان ارتباط روشن مسیرهای منتهی به حرم با ورودی‌های حرم نیز دلیل دیگر ارتباط نامناسب حرم و شهر در این طرح بود.

نقاط انتهایی 7 ره‌باغ از 8 ره‌باغ این طرح دیواره‌های حرم مطهر است. مسأله دیگر در ارتباط با حرم مطهر، پیش‌بینی توسعه آن است. طرح نوسازی با بارگذاری‌های سنگین و پروژه‌های بزرگ مقیاس در لبه‌های بلافصل حرم مطهر، عملا توسعه احتمالی حرم مطهر را با موانع جدی مواجه کرده است.

برای رفع این معضلات در طرح جدید سلسله‌مراتب سنتی و معنوی تشرف به حرم مطهر، آیین‌ها و مناسک زیارت در طراحی نقاط اتصال حرم و شهر و سلسله‌مراتب فضاهای عمومی منتهی به حرم مطهر، مدنظر قرار گرفته و بست‌ها و ورودی‌های جدید حرم مطهر در انطباق کامل با اجزای استخوان‌بندی کالبدی بافت و مسیرهای تشرف طراحی شده‌اند.

در این طرح پیش‌بینی توسعه بلندمدت حرم مطهر از دو مسیر امکان ایجاد سه صحن جدید در محل دوربرگردان‌های فعلی و کاهش بارگذاری در لبه‌های بلافصل حرم مطهر برای رفع موانع توسعه افقی حرم در بلند‌مدت صورت گرفته است.

بهبود شرایط سکونت در منطقه

زندگی مردم در بافت اطراف حرم مطهر رضوی طی سال‌های اخیر تحت‌الشعاع حجم بالای تملک خانه‌ها و اماکن عمومی قرار گرفته و در نتیجه شاهد کوچ اجباری 39 هزار نفر از جمعیت ساکن منطقه بوده‌ایم. در حال حاضر، جمعیت ساکن در محدوده، 13 هزار نفر است که نسبت به زمان آغاز طرح و جمعیت 52 هزار نفری ساکن منطقه در آن زمان، شاهد کاهش شدید 75 درصدی هستیم.

از مهم‌ترین دلایل ایجاد این وضعیت، حجم زیاد تملک‌ها و کوچ اجباری ساکنان بر‌خلاف تذکرات رهبر معظم انقلاب در سال 86 و ثانیا ضوابط نامتناسب با شرایط اقتصادی و اجتماعی ساکنان و ویژگی‌های کالبدی بافت بود که عملا امکان نوسازی را از مردم سلب کرده است.

در حوزه تملک، طرح به‌گونه‌ای بوده که از 13 هزار پلاک موجود در سال 72، دست‌کم 9000 پلاک که در معابر اصلی، معابر فرعی، کاربری‌های خدماتی و پروژه‌های انتفاعی واقع شده بودند، الزاما باید تملک می‌شدند. این حجم تملک، باعث کاهش شدید جمعیت و سلب امکان سکونت ساکنان قدیمی منطقه را به همراه داشت.

در حوزه ضوابط نیز تعیین حداقل متراژ 250 مترمربعی برای نوسازی در‌حالی که 80درصد پلاک‌های محدوده، مساحت زیر200 مترمربع داشتند، مانعی بزرگ در راه بهبود شرایط منطقه بود. اما در طرح حریم رضوی، حجم تملک‌های غیرضروری کاهش یافته و شرایط نوسازی برای ساکنان تسهیل، حقوق مالکانه ساکنان و اولویت داشتن نوسازی توسط خود آنان تأیید شده است تا شاید در پایان طرح، جمعیت ساکن منطقه 48 هزار نفر شود.

بر این پایه در طرح جدید رویکرد تعریض جانشین ایجاد معابر جدید در حوزه اصلاح شبکه معابر شده تا کمترین حجم تملک نیاز باشد.

همچنین اغلب کاربری‌های خدماتی طرح، روی اراضی تملک شده و بایر صورت گرفته و تملک‌های باقیمانده پروژه‌های انتفاعی لغو شده است.

به این‌گونه، بیش از 3000 تملک باقیمانده براساس طرح گذشته، به کمتر از 250 تملک کاهش یافته است. در حوزه ضوابط ساخت و ساز نیز عملا امکان نوسازی برای پلاک‌های بالای 75 مترمربع فراهم شده است.

افزایش سرانه خدمات شهری

یکی دیگر از معایب طرح قدیم نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی یا همان طرح تاش اختلاف بالای سرانه‌های خدمات عمومی با استانداردهای شورای‌عالی معماری و شهرسازی کشور و البته خود طرح اولیه است.

همه سرانه‌های عمومی نظیر درمانی، آموزشی، فرهنگی، ورزشی و... با استانداردهای شورای‌عالی تفاوت‌های فاحش داشته و بسیار کم هستند.

این در حالی است که برخی از کاربری‌ها نظیر تجاری در طرح نسبت به وضع موجود چندین برابر شده است. اشباع فضاهای تجاری به شکل مجتمع‌های تجاری در حالی رخ داده است که به‌دلیل تخریب راسته‌های سنتی، بسیاری از خدمات ضروری و مورد نیاز عموم زائران و به‌ویژه زائران طبقات متوسط و متوسط رو به پایین، قابل تأمین نخواهد بود.

نسبت فضای سبز محدوده نیز به‌رغم تملک‌های زیاد انجام شده در بخش‌های پیشنهادی و اجرا شده بسیار پایین بوده و تحقق پذیری تأمین خدمات در طرح گذشته نیز محل تأمل جدی است. عمده خدمات پیش‌بینی شده، روی پلاک‌های شخصی تعریف شده است.

برای رفع این معضل در طرح حریم رضوی سرانه‌های خدمات شهری افزایش چشمگیری یافته است. در عین حال، تحقق پذیری تأمین این خدمات نیز به دلیل جانمایی آنها در اراضی مدیریت شهری و دولت بسیار بالا خواهد بود.

همچنین در جانمایی و توزیع خدمات به توزیع متوازن و متعادل کاربری‌های خدماتی در محله‌ها توجه و در هر محله فضاهای ورزشی، فرهنگی، آموزشی، درمانی و بوستان محلی جانمایی شده است. در حوزه کاربری تجاری نیز رویکرد تجاری‌سازی از مجتمع‌های تجاری و مال‌ها، به تجاری خطی زیارت محور تغییر کرده که هم از حیث اقتصادی، بازدهی بالاتری دارند و هم امکان واقعی تأمین خدمات مورد نیاز زائران و مجاوران را دارند.

در خصوص کاربری فضای سبز نیز با وضع ضوابط سختگیرانه در زمینه میزان فضای سبز نرم و تعداد درخت در کاربری‌های فضای سبز، سطح واقعی فضای سبز نرم در محدوده افزایش قابل‌توجهی نسبت به طرح گذشته خواهد داشت.

حفاظت کامل از هویت تاریخی

یکی از بزرگ‌ترین نواقص طرح تاش نگاه آن به موضوع هویت بود.براساس اسناد و گزارش‌های مکتوب موجود از طرح گذشته مبنای نظری در نوسازی بافت، انهدام و ویرانی هر آنچه از قبل وجود داشته، بوده است.

بر اساس این نگاه بیش از 300مکان مذهبی اعم از مسجد، حسینیه و مدرسه علمیه موجود در اطراف حرم مطهردر سال72، به 55مکان تقلیل پیدا می‌کرد و به همین دلیل بیش از 80مسجد، مدرسه علمیه، حسینیه، موقوفه و تعداد زیادی از بیوت علما، شهدا و شخصیت‌های ساکن در بافت اغلب جهت ساخت طرح‌های انتفاعی، تملک و تخریب شدند.

بافت پیرامون حرم مطهر به‌عنوان هسته اولیه شهر مشهد، بناها و آثار تاریخی و واجد ارزش متعددی را در دل خود جای داده بود که هرکدام نشانی از فرهنگ و هنر و تمدن اسلامی و سندی بر قرن‌ها ارادت محبان و شیعیان ائمه اطهار و سکونت و حیات آنان در جوار حرم حضرت رضا (ع) بوده است.

با این حال طرح گذشته با بی‌ارزش دانستن تمام این داشته‌ها، انهدام و ویرانی بافت را دنبال کرد و حتی بسیاری از آثار ثبت ملی تخریب شدند.

برای رفع این معضل برنامه‌ریزی برای طرح جدید براساس قرار دادن زیارت به‌عنوان پایه اصلی همه مناسبات کالبدی ، فعالیتی ،اجتماعی و اقتصادی شهر است. استخوان‌بندی اصلی طرح جدید، مبتنی بر دو مفهوم تار و پود زیارت شکل گرفت که در آن تارها،مسیرهای تشرف به حرم مطهر بوده و پودها، مسیرهای دربرگیرنده خدمات پشتیبان زیارت هستند.

به این معنی که مسأله هویت، نه‌تنها در سطح خرد که در لایه‌های ساختاری طرح ویژه، سایه افکنده است. به‌این گونه در طرح جدید با شناسایی میدانی تمام منابع فرهنگی و آثار فرهنگی و هویتی،طراحی شبکه معابر و جانمایی خدمات عمومی به شیوه‌ای انجام گرفت که تمام مساجد و حسینیه‌ها و مدارس علمیه در طرح که بالغ بر 275 پلاک است، حفظ شده و هیچ کدام نیازی به جابه‌جایی نخواهند داشت.

از سوی دیگر به‌منظور حفظ بناهای تاریخی باقیمانده در بافت پیرامون حرم مطهر، کاربری جدیدی باعنوان کاربری ویژه، روی بیش از 130بنای واجد ارزش تعریف شده است.

بر این اساس، مالکان این بناها، مختارند یا از کاربری و ضوابط عمومی پلاک‌های مجاور خود که مسکونی است، بهره‌مند شوند یا با حفظ و مرمت بنای تاریخی از بنا با کاربری‌های دیگر نظیر تجاری یا اقامتی استفاده کنند.

پایان معماری نامتجانس با معماری حرم‌ مطهر

یکی از اهداف اصلی طرح بهسازی و نوسازی اطراف حرم‌مطهر رضوی، برطرف کردن ناهنجاری‌های منظری و سامان دادن به منظر شهری محدوده پیرامون حرم‌ بود. با این حال، امروز شاهد آن هستیم که ساختمان‌های بلندمرتبه نامتجانس با معماری حرم‌مطهر با نماها و حجم‌های متفاوت و مغشوش، عملا به شکلی دیگر، مشکلات منظری محدوده پیرامون حرم را بازتولید کرده‌اند.

خط آسمان نامتعادل، مقیاس‌های غیرانسانی پروژه‌ها، حجم‌های بزرگ و پیوسته و لبه‌های غیرفعال این پروژه‌ها و در رأس همه آنها، بی‌ارتباطی این منظر شهری با زمینه فرهنگی و هویتی بافت، از جمله سرفصل‌های اصلی فهرست بلند مسائل طرح گذشته در حوزه منظر شهری است.

اشراف ساختمان‌ها بر صحن‌های حرم‌مطهر نیز عملا منتج به این شده که از داخل بسیاری از صحن‌ها، ساختمان‌های بلند در معرض دید قرارگرفته و منظر بسیار نامناسبی را ایجاد کنند.

برای رفع این معضلات در طرح جدید حریم‌رضوی کنترل نظام ارتفاعی لایه‌های مختلف تعریف و سقف 23متر برای کل بافت تعیین شده‌است.

بر این اساس در لایه بلافصل حرم‌ مطهر، حداکثر ارتفاع برابر با ارتفاع دیواره‌های حرم‌مطهر تعیین شده و در لایه‌های بعدی، این ارتفاع افزایش می‌یابد، لکن در کل بافت، با توجه به ساخت و سازهای انجام شده از سویی و فرصت‌های باقیمانده، ارتفاع اغلب بناها در محدوده بافت پیرامون حرم‌مطهر، حداکثر پنج‌طبقه روی زمین در نظر گرفته‌شده‌است.

همچنین به منظور وحدت‌بخشی به سیما و منظر بافت، ضوابط نماسازی و بدنه‌سازی منطبق بر معیارهای معماری اسلامی ایرانی مورد توجه قرار گرفته و بخشی لاینفک از ضوابط ملاک عمل طرح ویژه خواهدبود.

رضا سلیمان نوری - ایران / روزنامه جام جم