جایگاه صله رحم در آیات و روایات

به گزارش جام جم آنلاین؛ یکی از رویکرد های سبک زندگی اسلامی، اصلاح فرهنگ های نادرست و تأیید فرهنگ های درست است؛ ارتباط خویشاوندی در آداب و رسوم بسیاری از اقوام از گذشته تاکنون که در بعضی مواقع نیز با آسیب هایی همراه بوده است. دین اسلام, نه تنها ارتباط خویشاوندی را تأیید می کند، بلکه بر آن تأکید کرده و آثار مخرب مختلفی را نسبت به کسانی که این واجب الهی را ترک می کنند؛ بیان می دارد.

1. مفهوم شناسی
صله رحم از دو واژه «صِلِه» و «رَحِم» تشکیل شده است. صله به معنای پیوستن دو چیز است (لغت نامه دهخدا، ج7، ص10519) و رَحِم به معنی جای کودک در شکم مادر است.(لغت نامه دهخدا، ج14، ص20572) واژه رحم، در «صله رحم» استعاره برای قرابت و خویشاوندی است.(مستدرک سفینه البحار، ج4، ص112)
صله رحم را به معنای ارتباط و دیدار با خویشاوندان و کمک به آنها دانسته‌اند.(طاهری خرم آبادی، صلة الرحم و قطیعتها، ص12، مؤسسه نشر اسلامی، 1407 ق) از صله رحم در مباحثی چون هدیه، ازدواج و شهادت دادن (در دادگاه) و... سخن به میان آمده است.
برخی از نام‌ها و صفات خداوند مانند رحمان و رحیم از نظر واژگانی و معنایی با «رَحِم»، هم‌ریشه‌اند. در یک حدیث قدسی آمده است: «من خدای رحمان هستم؛ رَحِم را خلق کردم و نام آن را از نام خود گرفتم؛ پس هر کس صله رحم کند او را به رحمت خویش متصل سازم و هر کس قطع رحم کند، او را از رحمت خویش دور نمایم». (أنا الرحمنُ خلقتُ الرَّحم و شققتُ لها اسماً من اسمی فَمَن وَصَلَها وَصَلْتُه وَ مَنْ قَطَعَها قَطَعْتُه؛ بحارالانوار ج47 ،ص187)

2. اهمیت صله رحم

در روایات و سیره زندگی اهل بیت علیهم السلام نیز اهمیت فوق‌العاده کمک، حمایت و محبت به خویشاوندان کاملا روشن است و به شدت از قطع رابطه باخویشان نهی شده است. در روایات شیعه، قطع رحم به عنوان عامل دوری لطف و رحمت خدا از فرد و جامعه معرفی گردیده است.(روی عن النبی(ص): لَا تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ عَلَی قَوْمٍ فِیهِمْ قَاطِعُ الرَّحِمِ: خداوند رحمت خود را از قومی که در آن قاطع رحم باشد دریغ می‌دارد. مستدرک الوسایل ج15 ،ص184)
خدای متعال آن را در ردیف پرستش خویش قرار داده، می فرماید:
«وَ اعبُدوا اللهَ وَ لاتُشركُوا بِهِ شَیْئاً وَ بالوالِدینِ احساناً و بِذِی القُربی...». (نساء، 36)
خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریك او قرار ندهید و به پدر و مادر و خویشان نیكی كنید.
و همچنین می فرماید:
«و اتَّقوا اللهَ الَّذی تَسائَلونَ بِهِ‌ و الاَرحامَ انَّ اللهَ كانَ عَلیكُمْ رَقیباً». (نساء، 1)
بترسید از آن خدایی كه به نام او از یكدیگر درخواست می كنید؛ و درباره ارحام كوتاهی نكنید، همانا خداوند مراقب شماست.
رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره اهمیت صله رحم فرمود:
به آنان كه حاضرند و آنان كه غایبند و آنان كه از صُلب های مردان و رَحِم های زنان تا روز قیامت به دنیا می آیند سفارش می كنم كه صله رحم نمایند، گرچه مستلزم پیمودن یك سال راه باشد، زیرا صله رحم از (مسائل مهم) دین است.(بحارالانوار، ج 74، ص 105)
همچنین امام على علیه السلام فرمود: "کَفِّروا ذُنوبَکُمْ وَتَحَبَّبوا اِلى رَبِّـکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ." با صدقه و صله رحم، گناهان خود را پاک کنید و خود را محبوب پروردگارتان گردانید. (غررالحکم، ح 7258)

3. آثار صله رحم
صله رحم آثار و فوايد ارزنده ای برای انسان دارد كه در اينجا به برخی از آنها اشاره می كنيم:
3.1. طول عمر: يكی از مهم ترين آثار صله رحم، طولانی شدن عمر است. امام رضا عليه السلام در اين باره فرمود:
چه بسا مردی كه تنها سه سال از عمرش باقی مانده است، اما خدا به خاطر صله رحم، باقی مانده عمرش را به سی سال می رساند و خدا آنچه را می خواهد، انجام می دهد.(اصول كافی، ج 2، ‌ص 150)
شخصی به نام مَيسِر از امام باقر يا امام صادق عليهما السّلام نقل كرده كه آن حضرت فرمود:
اي مَيسِر گمان می كنم به خويشان خود نيكی می كنی؟ گفتم: آری فدايت شوم! من در نوجوانی در بازار كار می كردم و دو درهم مزد می گرفتم، يك درهم آن را به عمّه ام و درهم ديگر را به خاله ام می دادم. آن گاه امام فرمود: به خدا سوگند تاكنون دوبار مرگت فرا رسيده، ولی به خاطر صله رحم به تأخير افتاده است.(بحارالانوار، ج 74، ص 100)

3.2. حسن خلق: امام صادق عليه السلام فرمود:
رسيدگی به خويشان، اخلاق را نيكو می كند. (بحارالانوار، ج 74، ص 114)
د ـ پاكی اعمال و دفع بلا؛ امام باقر عليه السلام فرمود:
رسيدگی به خويشان، اعمال را پاک می كند و بلا را دور می سازد. (اصول كافی، ج 2، ص 152)

3.3. فراوانی روزی: حضرت سجاد عليه السلام فرمود:
هر كس دوست دارد، خدا عمرش را طولانی و روزی اش را افزايش دهد، بايد صله رحم كند. (اصول كافی، ج 2، ص 156)
3.4. آسانی حساب: امام صادق عليه السلام فرمود:
رسيدگی به خويشان حساب روز قيامت را آسان كرده و از مرگ بد جلوگيری می كند. (بحارالانوار، ج 74، ص 104)
3.5. آبادی شهرها: امام صادق عليه السلام فرمود:
صله رحم و خوش رفتاری با همسايه شهرها را آباد می كند. (بحارالانوار، ج 74، ص 120)

4. آثار قطع رحم
قطع رحم و ترك رسیدگی به خویشان و بستگان در اسلام سخت مورد نكوهش قرار گرفته است و هر مسلمانی به شدت باید از آن پرهیز كند. خداوند تعالی كسانی را كه با خویشاوندان خود قطع رابطه می كنند، در سه جای قرآن مورد لعن و نفرین قرار داده است. از جمله می فرماید:
«فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ - أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمى أَبْصارَهُمْ».(محمد، 22 و 23)
اگر از فرمان خدا رویگردان شوید، آیا جز این انتظار می رود كه در زمین فساد كنید و قطع رحم نمایید؟ آنها كسانی هستند كه خداوند آنان را لعنت كرده است.
امام صادق ـ علیه السلام ـ از جدش امام سجاد ـ علیه السلام ـ نقل می كند كه فرمود:
«... اِیّاكَ وَ مصاحَبَهَ القاطِعِ لرَحِمِهِ فَانَّهُ وَجَدتُهُ مَلْعوناً فی كتابِ اللهِ فی ثَلاثِ مَواضعَ».(سفینه البحار، ج 1، ماده رحم)
از معاشرت و دوستی با كسی كه با بستگان خود قطع رحم كرده بپرهیز، زیرا چنین كسی را در سه جای كتاب خدا (قرآن) (ر.ك: بقره/ 27، رعد/ 25)
مورد لعن و نفرین یافته ام.
و در جای دیگر می فرماید:
به خدا پناه می بریم از گناها‌‌‌‌نی كه مایه تسریع نابودی است، مرگ ها را نزدیك و شهرها را از ساكنین خالی می سازد و آن گناهان، قطع رحم، آزردن پدر و مادر وترك احسان و نیكی (به آنان) است.(اصول كافی، ج 2، ص 448)

5. شیوه های صله رحم

صله رحم تنها به رفتن به خانه بستگان نیست، بلکه مصادیق فراوانی دارد و مصداق کاملش این است که پیش از دیگران نیاز آنان را برطرف و آنان را خوشحال سازد (تسنیم، ج2، ص 560)، پس صله رحم و پیوند با هر خویشاوندی متناسب با شأن است، چنان که گاه تنها به سلام کردن به او یا پاسخ نیکو دادن به سلام اوست، زیرا وی به کمک مالی نیازی ندارد.
برخی شیوه ها و مصادیق صله رحم عبارت اند از ترک آزار خویشاوندان، اسلام و تکریم، اطعام گرچه به جرعه آبی باشد، عیادت از بیمار(الکافی، ج2، ص 363) شرکت در مراسم عزا (الکافی، ج 2، ص 636)، زیارت و دیدار، هدیه دادن(الجعفریات، ص 153) و تأمین نیازهای آنان پیش از دیگران.(الفقیه، ج2، ص 68)
رسول گرامی (صلی الله علیه و آله) فرمود: ای صاحبان خویشاوندی! با همدیگر دیدار کنید؛ ولی همسایه نشوید و به همدیگر هدیه دهید، زیرا زیارت و دیدار، دوستی را محکم می کند و همسایگی ممکن است موجب گسستگی پیوند شود و هدیه، خوی آدمی را نرم می کند.(مستدرک الوسایل، ج 13، ص 205)
امام صادق (علیه السلام) در احادیثی چنین فرمود: صله رحم کنید، هرچند با سلام کردن باشد(الکافی، ج 2، ص 155)، با خویشانت پیوند برقرار کن، هرچند با دادن جرعه ای آب(الکافی، ج 2، ص 151)، با عشیره خود صله رحم کنید و در تشییع جنازه آنان حاضر شوید، از بیمارشان عیادت و حقوق آنان را رعایت کنید،(الکافی، ج 2، ص 636)، برترین پیوند خویشاوندی این است که از آزارشان خودداری شود.(الکافی، ج 2، ص 151)

هاجر طرفاوی