دستوا ، شهری گمشده در دل تاریخ

«دستوا» نام آشنایی نیست نه برای پژوهشگران و نه برای گردشگر ایرانی و خارجی. این شهر را محل جولان الیماییان ، حاکمان محلی خوزستان در دوره اشکانیان و ساسانیان می دانند.

کد خبر: ۱۲۵۵۲۵

حکومت های بسیار مقتدر محلی در 2هزار سال پیش که هر کدام ، منطقه خود را همچون یک کشور مجزا دانسته و آن را اداره می کردند. این حکام محلی ، گاه با یکدیگر متحد می شدند و گاه علیه یکدیگر می جنگیدند با این حال الیماییان صاحب فرهنگ و تمدن خاص خود بودند و آثار باستانی به جای مانده از این حکومت محلی ، نشان می دهد آنان همزمان با دوره سلوکیان ، سیستم شهری بسیار منسجمی داشتند.

پیش از ورود به شهر باستانی دستوا ، باید نقبی به تاریخ گذشته این شهر زد و زمان را تا 2 هزار سال پیش به عقب برد. مکانی که امروزه باستان شناسان و تاریخ نویسان از آن به دستوا یاد می کنند ، منطقه ای دورافتاده در جنوب شهر کنونی شوشتر است ؛ آنجا که رودخانه کارون 2 شاخه می شود ، شطیط(چهاردانگه) و گرگر (دو دانگه).
حد فاصل این 2 رود را میان آب می خوانند. میان آب یکی از حاصلخیزترین منطقه های خوزستان است که دولتهای بیشماری را از دوران هخامنشی تا قاجاریه به سوی خود کشانده است. هخامنشیان برای انتقال آب کارون و آبیاری این دشتها ، دل صخره ها را شکافته و کانالی حفر کرده اند به نام داریون ؛ آنچه امروزه به نام نهرداریون شهره شده است ؛ داریون در زبان یونانی به مکانی منتسب به داریوش معنا می دهد. بعد از هخامنشیان ، اسکندر به ایران لشکر می کشد و در زمان جانشینان او یعنی سلوکیان ، حکومتهای محلی یا ملوک الطوایفی در نقاط مختلف ایران از جمله آذربایجان ، بین النهرین و فارس جان می گیرند. در خوزستان نیز الیمایی ها با عنوان کام ناسکیر روی کار می آیند. داستان دستوا و حاکمانش (الیمایی ها) از اینجا آغاز می شود.

الیماییان ، خزانه داران ایلامی

تمدن الیمایی ، اجتماع کوچک شده تمدن ایلام است که زیر نفوذ اشکانیان زندگی می کرده اند. این حکومت ها کاملا خودمختار بوده و از دولتهای کوچک تشکیل شده و زیر نظر یک حکومت مرکزی اداره می شدند. وسعت حکومت آنها نیز مساوی با حکومت ایلامی است ؛ اما بسیار ناشناخته تر از آنها. عنوان پادشاهان الیمایی ها را کام ناسکیر می خوانند. این اسم از کلمه ایلامی کاب ناشکیر گرفته شده و خرانه دار معنا می دهد. آنها حکومت های محلی قدرتمندی بودند که به امور خزانه داری حکومت مرکزی مشغول بوده اند.
مهدی رهبر ، تنها باستان شناسی که این شهر را به همراه دانشجویان دانشگاه آزاد شوشتر می کاود ، الیمایی ها را خراج گذار حکومت مرکزی می داند که حق ضرب سکه داشتند.
الیمایی ها تا پیش از سکونت در دستوا ، شهر ایذه را به پایتختی خودش برمی گزیند. از آنها سکه هایی از مس به جای مانده که تصویر پادشاه روی یک طرف آن نقش شده و روی دیگر آن ، نقش یک الهه دیده می شود. رهبر می گوید: معمولا تصویر نیم تنه پادشاه به همراه تصویر یک سه شاخه و تصویر ماه و ستاره روی سکه ، نقش می شد.
برخی اعتقاد دارند ؛ تصویر سه شاخه روی سکه ها ، نقش یک لنگر کشتی است ، اما رهبر اعتقاد دارد که این تصویر ، همان سه شاخه است که پوزیدون متعلق به خدای دریاهای یونان است. او اعتقاد دارد که مردم شهر دستوا تحت تاثیر بسیار زیاد هنر یونانی بوده اند و آثار خود را به تقلید این هنر آفریده اند. وی حتی در نزدیکی ایوان کرخه در یکی از آرامگاه ها تعدادی نگین انگشتری پیدا کرد که خدایان یونان روی آنها نقش شده بود. الیمایی ها ابتدا روی سکه را به خط یونانی می نوشتند ، اما بعدها از خط آرامی برای نگارش استفاده می کردند.

شاهزادگان اشکانی در دستوا

سلوکی ها شکست می خورند و اشکانیان بر اریکه قدرت تکیه می زنند تا مهرداد اشکانی تمام ایران را فتح کند و حکومت الیمایی ها به دست اشکانیان بیفتد. شاهزادگان اشکانی که تا این تاریخ در ایذه به سر می برند ، اوایل قرن میلادی راه جنوب شوشتر را می گیرند و به جای قدرت های محلی خوزستان می نشینند. یعنی جایی که در دوران اسلامی دستوا خوانده می شود. هیچ کس نمی داند این شهر بزرگ که وسعتی 2 در 3 کیلومتر داشت ، پیش از اسلام به چه نامی خوانده می شده است. این شهر در دوران ساسانی نیز وسعت پیدا می کند و حتی تا قرن سوم و چهارم هجری نیز به زندگی خود ادامه می دهد.
الیمایی ها را جانشینان ایلامی ها می دانند که وسعت حکومتشان از یک سو به شمال ایذه دامن می کشاند و از سوی دیگر ، سر بر ساحل خلیج فارس می گذارد. مرز سوم این حکومت نیز تا نزدیکی های اصفهان گستره می کشاند.

خواب 2 هزار ساله پادشاهان دستوا آشفته شد

داستان شهر باستانی دستوا از روزی آغاز شد که تراکتور یکی از کشاورزان هنگام کشت و زرع در دل زمین فرو رفت و به شهری خفته در دل خاک برخورد. خبر در شهر پیچید و تیمی از باستان شناسان را به سرپرستی مهدی رهبر به این سو کشاند. کاوشها آغاز می شود تا 5آرامگاه زیبا در برابر چشم آنها نمایان شود. آرامگاه ها به طرز بسیار زیبایی ساخته شده بودند.

اختلاف طبقاتی حتی پس از مرگ

نگاهی به گورستان های شهر ، واقعیت تلخی را برملا می کند ، حتی مرگ هم نتوانسته است افراد فقیر و کم بضاعت این شهر را از چنگال فقر و نداری برهاند. اختلاف طبقاتی در شهر دستوا ، حتی پس از مرگ نیز مردم این منطقه باستانی را از یکدیگر جدا می کرده است. اشراف و فقرا در گورستان متفاوت و دور از یکدیگر به خاک سپرده می شدند و هر گورستانی ویژگی های کاملا متفاوتی از دیگری داشت. فقرا در گورستانی مجزا که بسیار ساده و محقرانه بود، دفن می شدند. همراه آنان هیچ شی ارزشمندی دفن نمی شده و تابوت و کفن صاحبان این گورها بسیار ساده و محقر است. تابوت که نه. گودالی که در آن جسد به خاک سپرده می شده است. شاید الیمایی ها گمان می کردند اختلاف طبقاتی پس از مرگ نیز باید ساکنان این شهر را از یکدیگر جدا کند

زیبایی خیره کننده آرامگاه ها ، تزیینات آنها و اشیای داخل آن ، باستان شناسان را به این نتیجه رساند که 5 گور متعلق به شاهان و حاکمان الیمایی را یافته اند. به اعتقاد پژوهشگران ، گورستان ها و آرامگاه ها اطلاعات بسیار دقیقی از زندگی گذشته را در اختیار پژوهشگران قرار می دهد و این آغاز ماجرا بود. رهبر اعتقاد دارد که زیبایی آرامگاه ها می تواند گردشگران زیادی را به این سو بکشاند ؛ زمانی که پله های این گورستان را پشت سرگذاشتیم ، با تابوت های سفالی بسیار زیبایی روبه رو شدیم.
داخل آرامگاه ها مجسمه و زیورآلات بسیار زیادی وجود داشت. در درون یکی از گورها مهره ای پیدا شد که کلمه ارودک به زبان یونانی روی آن نوشته شده بود و به احتمال قوی متعلق به یکی از شاهزادگان الیمایی ها بود. تابوت های مجلل پادشاهان الیمایی با نقش هایی چون نخل برجسته ، آتشدان ، حلقه گل و... آراسته با لعاب فیروزه ای بسیار درخشان آذین شده بود.
معماری آرامگاه ها نیز جالب توجه است . باستان شناسان پس از پشت سرگذاشتن مسیری پله ای ، به اتاقک هایی می رسند که دور تا دور آن را سکوهایی با ارتفاع 90 متری می پوشاند. زیر سکوها خالی است. روی سکوها محل دفن افراد درجه یک سلسه است و زیر سکوها برای افراد عادی استفاده می شود. افراد عادی بدون تابوت و به صورت آزاد دفن می شدند. درون تابوت اشیای جالبی چون کوزه سفالی ، سگگ کمربند ، گردبند و سکه قرار داشت.
به اعتقاد این باستان شناس ، معماری آرامگاه های الیمایی شباهت کاملی با معماری آرامگاه های ایلام میانه دارد و نشان می دهد سنت معماری از دوره ایلامیان تا الیمایی یکی بوده است .به اعتقاد باستان شناسان ، گورستان ها اطلاعات دقیقی از زندگی انسان های قرن ها و هزاره های گذشته پیش روی انسان امروز می گذارند. هرچند به گفته رهبر تاریخ دقیق شکل گیری این شهر بر کسی معلوم نیست ، اما کاوشها نتایج جالبی را درباره مرگ و زندگی پس از مرگ پیش روی آنها گذاشت.

قایقی برای سفر به آخرت

به گفته باستان شناسان ، مردم این دیار معتقدند برای گذر از این دنیا به دنیای دیگر باید سوار بر قایقی شوند و با دادن سکه ای به قایقران به سلامت از دریایی مشوش و پرتلاطم بگذرند و به سرای باقی بشتابند. بر همین اساس الیمایی ها ، همواره سکه ای را در زیر سر ، زیر زبان یا در دست متوفا می نهادند. مهدی رهبر در این باره می گوید: «حتی تابوت را نیز به شکل قایق ساخته اند.»
وی در ادامه می گوید: «ما متوجه شدیم که مردم دستوا در این زمان کم کم به دین زرتشت نزدیک می شدند. این اعتقاد که نباید با دفن اجساد در دل خاک ، زمین را آلوده کرد ، از همین دوران جان می گیرد. بنابراین تابوت هایی می سازند و جسد را درون آن می نهد. زمانی که گوشت اجساد از بین رفت ، استخوان ها را در گودالی به نام استودان (استخوان دان) می ریختند و تابوت را برای تدفین های بعدی آماده می کردند.»

باغ شهر دستوا

پستی و بلندی های به جا مانده از این شهر ، باستان شناسان را به این نتیجه رسانده که مردمان دستوا خانه های خویش را در میان باغها و زمین های کشاورزی ساخته اند. مهدی رهبر همچنین از صنعت پیشرفته سفالگری مردم این شهر خبر می دهد و می گوید: کاوش ها به کشف کوره های مختلف از ذوب فلز و سفالگری منجر شد که نشان دهنده مهارت و پیشرفت آنها در زمینه سفالگری است.
شهر در دوره ساسانی نیز به زندگی خود ادامه می دهد تا قرن سوم و چهارم هجری که سیلی شهر را به ویرانه ای تبدیل می کند و مردم رو به شوشتر امروزی می آورند و در دل آن ماوا می گیرند.
برای دیدن شکوه این شهر باید دل به کاوش های اندک باستان شناسان و دانشجویان دانشگاه آزاد شوشتر بست و پرنده خیال را روانه مزارع سبز کشاورزی این دیار کرد. کشاورزی های مداوم بسیاری از اطلاعات این شهر را از بین برده و شاید باستان شناسان هرگز نتواند اطلاعات جامعی از این شهر و مردمش را که قدرت های محلی دوران اشکانی و ساسانی خوزستان بوده اند، به دست بیاورند. اما داده ها و ناگفته هایش آنقدر خواندنی است که بتواند هرسال شماری از گردشگران را برای ورق زدن تاریخ آن ، به این سو بکشاند.