رخدادی که بعد از 17 شهریور، شاه را غافلگیر کرد/ نخستین جرقه سرکوب جمعه سیاه کی زده شد؟

جواد منصوری در گفت وگو با جام جم آنلاین با اشاره به شدت گرفتن قیام مردمی علیه نظام ستمشاهی در یکی دو سال آخر عمر سلطنت پهلوی اظهار کرد: مبارزات ضد دیکتاتوری شاه از سال 56 رنگ وبوی جدی تری نسبت به قبل گرفت و در اصل در راستای همان تحرکات انقلابی مردم این‌بار در گستره وسیع تری از شهرها همچون تهران، تبریز، شیراز، اصفهان، قزوین، قم، اهواز و...جامعه خواستار سرنگونی حکومت پهلوی بود.

وی با بیان این‌که موج تازه اعتراضات در نقاط مختلف کشور موجب اعلام حکومت نظامی از سوی ارتش شاهنشاهی شد، افزود: چنین فضایی رژیم را در شرایط سختی از اداره کشور قرار داده بود، به گونه ای که پس از غائله آتش زدن سینما رکس که درست یک‌ماه قبل از واقعه 17 شهریور رخ داد شاه برای کنترل اوضاع به شریف امامی دستور داد دولت آشتی ملی را روی کارآورد. از طرفی حکومت به ایالات متحده تضمین داده بود به منظور بقای سلطنت، برخی آزادی های مدنی و حقوق شهروندی را در کشور جاری کند، از این رو تلاش می کرد ژست آزادی بیان و آزادی مطبوعات را در کشور بازی کند. اما از سویی شاه مردد بود مبادا فضای باز سیاسی موجبات سقوط زودهنگام نظام را فراهم آورد.

این کارشناس سیاسی خاطر نشان کرد: پیرو آشکار شدن نشانه های انحطاط حکومت پهلوی سران این رژیم در مرداد57 جلسه ای فوق العاده در نوشهر برگزار کردند و در جریان آن برای اولین بار بحث احتمال سقوط رژیم مطرح شد. شاه هم در جریان جلسه، اشاره ای تلویحی به موضوع می کند و می‌گوید اقدامی انجام می دهیم که مردم فکر به دست گرفتن حکومت و مبارزه با سلطنت را فراموش کنند. بنابراین تصمیم گرفتند بر شدت سرکوب های مردمی خود علیه معترضان بیفزایند.

منصوری ادامه داد: چند روز قبل از رخداد میدان ژاله در روز 17شهریور که به شهید و مجروح شدن تعداد بی‌شماری از انقلابیون انجامید، نمایندگان کنگره آمریکا در واکنش به فرمان واشنگن به تهران مبنی بر اعطای امتیازات شهروندی به مردم برای فروکش کردن تظاهرات به وزیر خارجه وقت ،سایروس ونس تذکر می دهند این رویه منجر به سرنگونی شاه خواهد شد و این مسأله به ضرر منافع وامنیت ملی در منطقه و جهان است. اما وی پاسخ می دهد اصول حقوق بشری در ایران به خواست ما تا اندازه ای رعایت می شود تا منافع ملی آمریکا را در بر نگیرد. از این رو در شهریور 57 دامنه سرکوب مبارزان انقلابی شدت می گیرد.

وی خاطر نشان کرد: شاه در راستای دستورات آمریکایی ها از ابتدای شهریور 57 دو حرکت را به موازات هم آغاز می کند؛ یکی روی کار آوردن دولت شریف امامی و مطرح کردن بحث آشتی کلی و از سویی دیگر افزایش سرکوب حرکت های مردمی را بتدریج در دستور کار خود قرار می دهد. در اصل رژیم پهلوی تکرار قتل عام قیام 15 خرداد 42 را در اولویت خود قرار داد. چون بر اساس اسنادی که ساواک و دستگاه های امنیتی بیگانه در اختیار قرار داده بودند، ضرورت داشت یک اقدام رعب انگیز علیه تحرکات مردمی شکل گیرد تا از ادامه راه مبارزه منصرف شوند.

منصوری، کشتار 17 شهریور توسط رژیم شاه را در ادامه سرکوب وحشیانه ماجرای آتش زدن سینمای رکس آبادان دانست و ابراز کرد: درست به فاصله یک‌ماه از این جنایت، سازمان اطلاعاتی شاه ضروری دانست یک سرکوب بزرگ هم در تهران به اجرا درآید. از این رو در ساعات اولیه جمعه 17 شهریور 57 در شرایطی که بظاهر بحث آزادی بیان و احزاب به پیش کشیده بود در اقدامی کم سابقه با گشودن آتش مستقیم به سوی معترضان، فاجعه میدان ژاله و جمعه سیاه را برای همیشه در تاریخ انقلاب اسلامی رقم زد.

این کارشناس سیاسی، برگزاری راهپیمایی نماز عید فطر درست دو رزو قبل از 17 شهریور را یکی از اصلی ترین دلایل شکل گیری سرکوب اعتراض مردمی در این روز به شمار آورد و افزود: راهپیمایی که بعد از نماز رخ داد، هم به لحاظ حجم و هم از نظر ترکیب شرکت کنندگان یعنی آحاد مختلف و برابر بودن شمار زنان ومردان بشدت رژیم را سردرگم کردند و آنها به این نتیجه رسیدند برای توقف حرکت مردمی باید دست به کشتاری فجیع بزنند.

وی تاکید کرد: به شهادت رساندن مردم انقلابی به دست ماموران ستمشاهی نتیجه معکوس در جلوگیری از مبارزات مردم گذاشت و خیل عظیم معترضان در قیام های بعدی افزوده شد. دامنه مخالفت با رژیم از شهرهای بزرگ به شهرهای کوچک‌تر هم رسید و با آغاز مهرماه حکومت با اقدام غیر منتظره ملت مواجه شد، یعنی تعطیلی مدارس که بعد از آن ادارات و شرکت ها نیز دست به اعتصاب زدند. این واکنش کاملا برای شاه غیر منتظره بود و هیچ محاسبه‌ای دال براین‌که به‌طور همزمان مدارس و دانشگاه ها و ادارات توسط مردم تعطیل می شود، صورت نگرفته بود، چون اگر چنین پیش بینی می شد حتما ماموارن امنیتی مانع شکل گیری آن می شدند.

منصوری ادامه داد: تا اواسط مهرماه تمام دستگاه های حاکمیتی سلطنت عملا فلج شده بود و تنها نیروهای مسلح و قدری هم مراکز رسانه ای مشغول به‌کار بودند و رفته رفته این وضعیت شدت گرفت تا این‌که به فاصله چند ماه انقلاب پیروز شد.