کاهش فقر در ایران به روایت بانک جهانی

اما ضریب جینی چیست؟ ضریب جینی شاخصی است که رقمی از صفر تا 100 را دربرمی‌گیرد. هر چقدر ضریب جینی نزدیک به عدد صفر باشد، برابری بیشتر در توزیع درآمد را نشان می‌دهد و بالعکس هر چقدر ضریب جینی نزدیک به عدد 100 باشد، توزیع نابرابر درآمد را مشخص می‌کند.

براساس مستندات بانک جهانی که در سایت اینترنتی این نهاد قابل دسترسی است، پیش از انقلاب ضریب جینی ایران حتی از عدد 50 نیز فراتر رفته است. در سال 1968 ضریب جینی ایران2/50 واحد بوده است. این رقم برای سال 1973 یعنی شش سال پیش از انقلاب نیز 5/49واحد بوده است. اما با پیروزی انقلاب وضعیت شکاف طبقاتی در جامعه ایران به سمت بهبود میل پیدا می‌کند به طوری که ضریب جینی در سال 2013 به 3/37 واحد می‌رسد که کمترین رقم در طول تاریخ پیش از انقلاب و پس از انقلاب بوده است.

بر این اساس به اذعان بانک جهانی و به رغم تحمیل جنگ هشت ساله بر کشور و وضع چهار دهه تحریم و فشار اقتصادی، وضعیت شکاف طبقاتی و نابرابری درآمدی در ایران پس از انقلاب بهبود یافته است.

اما کاهش فقر در ایران پس از انقلاب نیز در گزارش‌های آماری منتشر شده از سوی نهادهای بین‌المللی بوضوح دیده می‌شود و موسسات علمی و دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی در پژوهش‌هایی که در مورد انقلاب ایران انجام داده اند اذعان کرده اند انقلاب ایران در بهبود وضعیت زندگی فقرا تاثیر مهمی داشته است. از جمله این پژوهش‌ها مطالعه‌ای است که در دانشگاه ویرجینیای آمریکا و برپایه آمارهای نهادهای بین‌المللی مثل بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول انجام شده است. خلاصه‌ای از این پژوهش را در اینجا آورده‌ایم:

«ما در این مقاله روند تغییرات فقر در ایران طی سال‌های 1356 تا 1383 را بررسی کرده‌ایم و در این زمینه میزان درآمد روزانه دو دلار بر اساس شاخص قدرت خرید را ملاک قرار داده‌ایم. بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال 1356 یعنی دو سال پیش از انقلاب اسلامی بالغ بر 28 درصد خانوارها و 25 درصد افراد شهری در ایران زیر خط فقر قرار داشتند. تعداد خانوارها و افراد روستایی که در این سال زیر خط فقر قرار داشته‌اند نیز به ترتیب 66 درصد و 60 درصد بوده است. بررسی وضعیت فقر در ایران طی سال‌های ابتدایی انقلاب امکان‌پذیر نیست، زیرا آمار و ارقام مشخصی در این سال‌ها منتشر نشده است. آمار موجود از سال 1361 یعنی سه سال بعد از انقلاب نشان می‌دهد در این سال تعداد افراد روستایی که زیر خط فقر زندکی می‌کردند به 40 درصد کاهش داشته که نسبت به رقم 60 درصدی در سال 1356 بشدت کاهش یافته است.

نرخ فقر بر اساس خانوار طی سال‌های 1356 تا 1361 نیز روندی کاهشی داشته است.

در دهه 1359 نرخ فقر در ایران دوباره رو به افزایش می‌گذارد که علت آن جنگ ایران و عراق و افت شدید قیمت نفت بوده است. اما اجرای نظام سهمیه بندی کالاهای اساسی توان مقاومت افراد فقیر را در برابر رشد قیمت‌ها و کمبودها بالا برد. در جریان جنگ طیف گسترده‌ای از کالاها از یخچال گرفته تا مصالح ساختمانی به‌صورت سهمیه بندی در اختیار مردم قرار می‌گرفت. یکی از علل مهم رشد فقر در اواسط دهه 1359 تورم شدید بود که از 7 درصد در سال 1364 به 24 درصد در 1365 رسید.

پایان یافتن جنگ در جولای 1367، افزایش قیمت نفت به دلیل جنگ اول خلیج فارس و آغاز عملیات سازندگی باعث کاهش فقر از این سال شد و تا سال 1372 به میزان یک چهارم کاهش یافت. در اواسط دهه 1369 به دلیل تغییر شرایط کلان و فشار واردات که بحران بدهی خارجی را به دنبال داشت روند کاهش فقر متوقف شد. اما خیلی زود روند نزولی فقر در ایران از سر گرفته شد و در سال 1383 به سطح بسیار پایینی رسید. براساس شاخص درآمد روزانه دو دلار در روز براساس قدرت خرید، در سال 1383 تنها یک درصد افراد شهری و 7 درصدی افراد روستایی فقیر مطلق محسوب می‌شدند.

بر این اساس تفاوت فاحشی میان میزان فقر در ایران بین سال‌های 1356 و 1383 یعنی دو سالی که یکی پیش از انقلاب است و یکی پس از انقلاب، دیده می‌شود. انقلاب تاثیری شگرف بر رفاه فقیرترین خانوارها در ایران داشت.

به‌طور کلی می‌توان گفت فقر و نابرابری در ایران پس از انقلاب چه در مراکز شهری و چه در مراکز روستایی تا حد زیادی بهبود پیدا کرده است، هرچند از نظر کاهش فقر نمره بالاتری به انقلاب می‌توان داد تا کاهش نابرابری. سرمایه‌گذاری‌های گسترده برای انتقال برق و آب و گاز به روستاها و کمک به بهداشت در این مناطق، توسعه آموزش و تنظیم خانواده در دو دهه 1359 و 1369 تاحدزیادی نابرابری‌ها را در ایران پس از انقلاب کاهش داد. اتخاذ سیاست خرید تضمینی محصولات کشاورزی پس از جنگ نیز به افزایش درآمد کشاورزان کمک کرد.

در مجموع کاهش فقر در ایران رابطه معکوسی با قیمت نفت داشته است. هر زمان که قیمت نفت رو به افزایش گذاشته سطح فقر در ایران نیز کاهش یافته است. در این زمینه می‌توان به سال‌های 1379 تا 1383 اشاره کرد که با رشد قیمت نفت رشد اقتصادی کشور به 5 درصد رسید و فقر در جامعه ایران کاهش قابل توجهی یافت. علت کاهش فقر به دنبال رشد قیمت نفت آن است که با افزایش قیمت نفت درآمد دولت افزایش می‌یابد و با افزایش هزینه کرد دولت و شرکت‌های دولتی سطح تقاضا در بخش‌هایی مثل خدمات و ساختمان سازی بالا می‌رود. افراد فقیر و کم درآمد بخش مهمی از نیروی کار در این بخش‌ها را تشکیل می‌دهند که در نتیجه به این وسیله از درآمدهای نفتی بهره مند می‌شوند. از سوی دیگر ورود دلارهای نفتی به اقتصاد با افزایش عرضه کالاهای مصرفی بویژه مواد غذایی همراه خواهد بود و در نتیجه از رشد تورم جلوگیری می‌کند. افزایش یارانه‌های دولتی به کالاهای اساسی نیز در کاهش فقر موثر است.»

به هر ترتیب بررسی آمارها و داده‌های نهادهای بین‌المللی و موسسات غربی نشان می‌دهد وضعیت فقر و نابرابری در ایران پس از انقلاب بهبود پیدا کرده است. در عین حال باید به این نکته اشاره کرد که کاهش فقر به معنای کاهش احساس فقر نیست و ممکن است مردم از قدرت خرید بیشتری برخوردار شوند، اما اگر خود را با افرادی که جلوتر از آنها قرار دارند مقایسه کنند یا اگر به نحوی انتظارات فزاینده‌ای در آنها ایجاد شود در این صورت ممکن است کاهش فقر خود را
احساس نکنند.

علی بختیاری