بنابراین، از بسیاری از ابزارهای تبلیغاتی که در غرب رایج است و با ارزشهای اسلامی سازگاری دارد، میتوان به عنوان ابزار تبلیغات در جامعه اسلامی بهره گرفت. در این میان، نکته مهم آن است که روش ها و شیوه های تبلیغات باید بر اساس اصول اسلامی باشد.
ویژگی تبلیغات انتخاباتی در اسلام
شیوههای تبلیغات و رقابتهای انتخاباتی در اسلام نشان دهنده ارزش های دینی است. رقابت کنندگان وظیفه دارند هنگام رقابت، ارزشها و موازین دینی را رعایت کنند و به مصالح و منافع عمومی توجه داشته باشند و از فعالیت های ناسازگار با مصالح دینی و ملی بپرهیزند. اکنون ویژگی هایی را بر می شماریم که در باورها و آموزه های دینی ریشه دارد و باید آنها را رعایت کرد:
1. رعایت عدالت و انصاف
عدالت و انصاف از ویژگیهای مؤمنان و پرهیزکاران است و هر که دارای این ویژگی است، رفتاری متعادل دارد و هنگام داوری، انصاف را رعایت می کند و به حسن معاشرت با دیگران توجه دارد. منصفان، ویژگی های پسندیده افراد را نادیده نمی گیرند و برای تخریب دیگران نمی کوشند. افراط گرایی را با پرهیزکاری و دینداری ناسازگار می دانند و با وجدان بیدار و آگاه، هر آنچه را برای خود می پسندند، برای دیگران نیز می پسندند و از موفقیت دیگران شاد میشوند. افزون بر آن، درباره کاستی های افراد اغراق نمی کنند و واقع بین هستند.
خداوند در قرآن کریم میفرماید:
وَ لا یَجْرِ مَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی ألّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی. (مائده: 8)
مبادا زشتکاری و دشمنی گروهی از مردم سبب شود که از راه عدالت خارج شوید.
تبلیغات و رقابت بر مبنای عدالت و انصاف، از ویژگیهای تبلیغات انتخاباتی در اسلام است و نامزدها مسئولیت دارند به این امر مهم توجه کنند و از داوری های شتابزده و افراطی و یکجانبه بپرهیزند و هر آنچه را برای خود نیک میدانند، برای دیگران نیز بخواهند.
2. صداقت
صداقت نامزدها در تبلیغات و فعالیت هایشان، سبب افزایش اتحاد عمومی، مقبولیت نظام سیاسی و تقویت مناسبات مردم و حکومت میشود و جلو گسترش نارضایتی های اجتماعی را میگیرد. در آموزه های دینی، صداقت جزو ویژگیهای پرهیزکاران است و مؤمنان از پرداختن به امور نادرست، به شدت منع شده اند. خداوند در قرآن کریم میفرماید:
إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذینَ لا یُؤمِنُونَ بِآیاتِ اللّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ. (نحل: 105)
کسانی دروغ میگویند که به آیات الهی ایمان ندارند و آنان دروغگویانند.
امام باقر علیه السلام نیز میفرماید: ( محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365، ج 2، ص. 254):
خداوند برای شر و بدی، قفلی قرار داده که کلید آن قفلها، شراب است. دروغ از شراب بدتر است.
بنابراین، صداقت در تبلیغات و فعالیتهای انتخاباتی، از ویژگیهای تبلیغات انتخاباتی در جوامع دینی است و شایسته نیست که نامزدهای انتخاباتی با زیر پا گذاشتن ارزشهای دینی، آرای بیشتری به دست آورند.
3. رعایت ارزشهای دینی
وفاداری به ارزشهای فرهنگی و دینی، عامل همبستگی است و مانع ظهور ناهنجاریهای اجتماعی میشود. رعایت ارزش های دینی در رشد و تکامل جوامع نقش مهمی دارد و شهروندان را در رسیدن به تکامل مادی و معنوی یاری میکند. در جوامع اسلامی، رعایت این مهم از سوی نخبگان و نامزدهای انتخاباتی اهمیت ویژهای دارد و هرگونه بیتوجهی به این ارزشها، سبب بی اعتمادی مردم به ارزش های دینی و حکومت اسلامی میشود.
بدین ترتیب، رعایت ارزشهای دینی و فرهنگی در تبلیغات انتخاباتی مهم است و نامزدهای انتخاباتی وظیفه دارند از رفتار و گفتاری که با فرهنگ و ارزشهای دینی مردم ناسازگار است، پرهیز کنند. پس بایسته است از به کار بستن الگوهای وارداتی و ناسازگار با هنجارهای اجتماعی بپرهیزند و اصالت و هویت خود را حفظ کنند. بدینگونه میتوانند وفاداری دینی خود را در فرآیند تبلیغات نشان دهند.
4. رعایت ارزشهای دینی
وفاداری به ارزشهای فرهنگی و دینی، عامل همبستگی است و مانع ظهور ناهنجاری های اجتماعی میشود. رعایت ارزشهای دینی در رشد و تکامل جوامع نقش مهمی دارد و شهروندان را در رسیدن به تکامل مادی و معنوی یاری میکند. در جوامع اسلامی، رعایت این مهم از سوی نخبگان و نامزدهای انتخاباتی اهمیت ویژهای دارد و هرگونه بی توجهی به این ارزشها، سبب بی اعتمادی مردم به ارزش های دینی و حکومت اسلامی میشود.
بدین ترتیب، رعایت ارزش های دینی و فرهنگی در تبلیغات انتخاباتی مهم است و نامزدهای انتخاباتی وظیفه دارند از رفتار و گفتاری که با فرهنگ و ارزشهای دینی مردم ناسازگار است، پرهیز کنند. پس بایسته است از به کار بستن الگوهای وارداتی و ناسازگار با هنجارهای اجتماعی بپرهیزند و اصالت و هویت خود را حفظ کنند. بدینگونه میتوانند وفاداری دینی خود را در فرآیند تبلیغات نشان دهند.
5. اعتقاد به آرای مردم
انتخابات، سازمان یافته ترین شیوه همکاری سیاسی مردم و وسیلهای برای برقراری و تقویت همبستگی ملی است. مردم با شرکت در انتخابات، به افرادی که علاقه دارند، رأی می دهند و بدین ترتیب، همبستگی ملی شکل میگیرد و جلو انباشت نارضایتی های پنهان گرفته میشود.
حکومت کنندگان با نیازهای واقعی مردم آشنا میشوند و زمامداران مجبورند پاسخگو باشند و بدینگونه احساس همبستگی سیاسی افزایش مییابد.
در آموزه های دینی، مردم در تشکیل حکومت، تفاهم و همکاری با حکومت کنندگان و نظارت بر فعالیتهای آنان، نقش ویژه ای دارند. مناسبات مردم و زمامداران بر پایه رضایت و تعامل دوجانبه است و تصمیم گیری های عمومی، با مشورت و تفاهم صورت میگیرد.
امام علی علیه السلام میفرماید:
... قَدْ کانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه وآله عَهِدَ إِلَیَّ عَهْدا فَقالَ یَا بْنَ أَبِی طالِبٍ لَکَ (وِلاءُ أُمَّتِی) فَإِنْ وَلَّوْکَ فِی عافِیَةٍ وَ أَجْمَعُوا عَلَیْکَ بِالرِّضا فَقُمْ بِأَمْرِهِمْ و إِنِ اخْتَلَفُوا عَلَیْکَ فَدَعْهُمْ وَ ما هُمْ فِیهِ. (محمدحسین نوری، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1400 هـ . ق، ج 11، ص 78.)
رسول خدا صلی الله علیه وآله با من عهد کرد و فرمود: ای پسر ابیطالب! (سرپرستی امت) با تو است. پس اگر مردم با رضایت از تو اطاعت کردند، به امور آنان بپرداز وگرنه امورشان را به خودشان واگذار.
آرای مردم، تعیین کننده است و نامزدهای انتخاباتی باید وفاداری و پایبندی خود را به این امر نشان دهند. ازاینرو، باید از اتهام های واهی به این و آن بپرهیزند و برای تقویت و تحکیم هنجارهای سالم انتخاباتی بکوشند. همچنین شکست و پیروزی را با روی باز بپذیرند و برای جلب افکار عمومی تلاش کنند.
6. مسئولیت پذیری
مسئولیت پذیری، رمز بقا، تکامل و توسعه است. در جامعه های مسئولیت پذیر، افراد می کوشند کاستی ها را رفع کنند و وظایف خود را به مناسبترین شیوه انجام دهند. افراد مسئولیت پذیر همواره برای ترقی و تکامل همه جانبه کشور می کوشند و از انفعال و بی اعتنایی بیزارند. آنان مشکلات و نارسایی های کوتاه مدت را بر موانع بلندمدت ترجیح می دهند و برای رسیدن به آینده ای روشن، سرمایه گذاری می کنند. چنین افرادی احساس وابستگی شدید اجتماعی دارند و خود را در شکست و پیروزی جامعه شریک می دانند. از پیروزی و موفقیت های ملی به خود می بالند و از کاستی های آن رنج میبرند.
در جوامع منفعل، احساس وابستگی اجتماعی ضعیف است و شهروندان احساس پراکندگی و انزوا دارند. آنان آرزوهای فردی را بر نیازهای عمومی ترجیح میدهند و همواره در پی فرصتی برای سوءاستفاده از کاستیهای عمومی هستند.
در آموزه های دینی، مسلمانان برادران دینی یکدیگرند و به هم وابسته اند. همگی اعضای یک پیکر واحدند و در برابر همدیگر احساس مسئولیت دارند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «مَنْ أَصْبَحَ وَ لایَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ؛ کسی که صبح کند و به امور مسلمانان اهتمام نورزد، مسلمان نیست».( اصول کافی، ج 2، ص 163.)
احساس مسئولیت در تبلیغات انتخاباتی، از ویژگی های تبلیغات انتخاباتی در نظام اسلامی است و همگان مسئولند برای حفظ سلامت و تضمین درستی انتخابات و تبلیغات انتخاباتی بکوشند.
7. پرهیز از وعده های ناممکن
ماهیت وعده های ناممکن، بزرگ نمایی درباره توانایی ها، فریب افکار عمومی یا درک نادرست از شرایط و امکانات است. وعده دهندگان برای جلب آرای مردم، به آنان وعده می دهند که اوضاع بهبود می یابد و موانع رفع میشود و جامعه آرمانی شکل میگیرد. آنان خواسته های مردم را افزایش می دهند و امید کاذب تولید میکنند، ولی پس از مدتی، آرزوهای مردم بر باد خواهد رفت و ناامیدی بر آنان حاکم خواهد شد. اعتماد عمومی آسیب خواهد دید و نارضایتی های اجتماعی گسترش خواهد یافت.
در آموزه های دینی، وفاداری و پایبندی به تعهد، از ویژگیهای پرهیزکاران است و آنان از دادن وعده های پوچ به شدت منع شده اند. خداوند در قرآن کریم می فرماید: )و أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْوولاً؛ به وعده هایتان وفا کنید، چون از آن بازخواست می شود و مسئولیت دارد(.(اسراء: 34)
بنابراین، یکی دیگر از ویژگیهای تبلیغات در جامعه دینی، پرهیز از دادن وعده های ناممکن است و نامزدهای انتخاباتی باید از بزرگنمایی و دادن امیدهای کاذب بپرهیزند و از توانایی های واقعی خود سخن بگویند. همچنین جامعه ای آرمانی و تخیلی ترسیم نکنند و شهروندان را بدبین و ناامید نسازند.
8. پرهیز از شایعه
شایعه پراکنی، دامن زدن به خبرهای نامعتبر است. محتوای شایعه گاه ساختگی و غیرواقعی است و زمانی نیز میتواند نشان دهنده بخشی از یک واقعیت اجتماعی باشد که انسانها بدون کاوش در درستی و نادرستی آن، در انتشار آن دخالت میکنند. شایعه به ویژه در دوره تبلیغات انتخاباتی سبب گسترش بی اعتمادی و نارضایتیهای اجتماعی میشود؛ احساس بدبینی و دشمنی را میان افراد تقویت میکند؛ به وحدت و همبستگی ملی آسیب میرساند و سبب افزایش نزاع و جدل ها میشود. همچنین مشروعیت نظام را زیر سؤال میبرد و میان جامعه و حکومت فاصله میاندازد.
(شایعه معمولاً مجموعه ای از غیبت، بهتان، استهزا و گاه دشنام است که بر اساس نص صریح احکام اسلامی، تصدیق هر یک از موارد فوق یا سکوت و عدم مقابله با شایعه، در حقیقت، نوعی مشارکت در جرم و دوستی با مجرم اولیه است و از گناهان کبیره محسوب می شود).
دامن زدن به شایعه ها با آموزه های دینی ناسازگار است و مؤمنان از پرداختن به این امور منع شده اند. خداوند در این باره میفرماید:
هَمّازٍ مَشّاءٍ بِنَمِیمٍ مَنّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتدٍ أَثِیمٍ. (قلم: 11 و 12)( افکار عمومی و معیارهای سنجش آن، ص 133.)
عده ای دایم عیب جویی و سخن چینی میکنند و هر چه بتوانند، مردم را از خیر و سعادت باز میدارند و در ستم و بدکاری میکوشند.
بنابراین، زیبنده نیست که در جامعه اسلامی، نامزدهای انتخاباتی با جوسازی، شایعه پراکنی، نادیده گرفتن مصالح نظام و ایجاد بیاعتمادی و تنش در فضای عمومی کشور، برای رسیدن به قدرت بکوشند.
9.رعایت اخلاق و ادب
رعایت ادب، یکی دیگر از اصول تبلیغات در جوامع دینی است و در برگزاری انتخابات سالم و به دور از خشونت و نفرت نقش دارد. رعایت ادب، همکاریهای عمومی را تقویت میکند؛ سبب گسترش فرهنگ گفتگو و دوستی میشود و از سوءتفاهمها و دشمنی های بی مورد و نابجا جلوگیری میکند. در مقابل، در محیطی پر از ناسزاگویی و اتهامهای رنگارنگ، عواطف و احساسات انسانی آسیب میبیند و فضایی نفرت انگیز و انتقام جویانه شکل میگیرد. دشمنی گسترش مییابد و همکاری های سازنده فراموش میشود.
رعایت ادب از ویژگیهای مؤمنان است و در آموزه های دینی جایگاه ویژه ای دارد. خداوند در قرآن کریم میفرماید:
أُدْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ. (نحل: 125)
با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت کن و با آنها به روش نیکوتر استدلال و مناظره کن.
در تبلیغات انتخاباتی، رعایت ادب در برقراری آرامش و برگزاری انتخابات آزاد، سالم، عادلانه و منصفانه نقش ویژهای دارد. همچنین با حفظ حقوق افراد سبب تحکیم وفاق و همدلی میشود؛ فضای همکاری و دوستی را تقویت میکند؛ جلوی گسترش الگوهای نامناسب را می گیرد و به تقویت فرآیند مردم سالاری دینی می انجامد.
10. پرهیز از تهمت و افترا
تهمت از گناهان کبیره است. تهمت زدن، به پیوندها آسیب میرساند و سبب دشمنی افراد می شود و ارزشهای دینی و اخلاقی را تضعیف میکند. شکستن حرمت افراد و ارزش های فرهنگی، به اعتماد عمومی آسیب میرساند و سبب کاهش مقبولیت نظام می شود. بنابراین، اتهام بستن به دیگران، پیآمد های منفی فراوانی دارد و مانع شکل گیری مناسبات نیک و منصفانه میشود.
در آموزه های دینی، تهمت زدن، گناهی نابخشودنی است. افزون بر آن، تهمت زننده را می توان در دادگاه صالحه محاکمه کرد. ازاینرو، در قرآن کریم میخوانیم:
لا یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللّهُ سَمیعًا عَلیمًا. (نساء: 148)
خداوند بلند کردن صدا را به بدگویی دوست ندارد، مگر از آن کس که به او ستمی شده باشد و خداوند شنوا و داناست.
بنابراین، رقابت های تبلیغاتی در جوامع دینی باید از هرگونه اتهام زدن و تبلیغ منفی علیه دیگران به دور باشد.
11. پرهیز از اسراف و زیاده روی
زیاده روی و اسراف در تبلیغات انتخاباتی سبب بدبینی مردم میشود؛ زمینه شایعه افکنی و اتهام زنی را فراهم میکند؛ به چشم و همچشمی ها دامن میزند و سبب هدر رفتن امکانات مادی و معنوی جامعه می شود. همچنین به واقع نمایی در تبلیغات آسیب می رساند؛ چون با فریب دادن افکار عمومی، تبلیغات را از مسیر تعادل خارج میکند و زیاده روی را در جامعه نهادینه می سازد.
اسراف در فرهنگ دینی، با ویژگیهای پرهیزکاران ناسازگار بوده و ناپسند شمرده شده است. ازاینرو، مؤمنان باید از افراط و تفریط بپرهیزند و در زندگی، اعتدال خود را حفظ کنند.
خداوند در قرآن کریم میفرماید:
وَ لاتُطیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفینَ الَّذینَ یُفْسِدُونَ فِی اْلأَرْضِ وَ لایُصْلِحُونَ. (شعرا: 151 و 152)
و از فرمان افراط گران پیروی مکنید؛ آنان که در زمین فساد میکنند و اصلاح نمی کنند.
بنابراین، اسراف در تبلیغات انتخاباتی، زیان های مادی و معنوی بسیاری دارد و گسترش آن با مصالح عمومی ناسازگار است. نامزدهای انتخاباتی، باید از زیاده روی و ریخت و پاش های تبلیغاتی بپرهیزند و به میانه روی توجه داشته باشند.
مهدی کرمی - کارشناس ارشد جامعه شناسی
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
بهتاش فریبا در گفتوگو با جامجم:
رضا کوچک زاده تهمتن، مدیر رادیو مقاومت در گفت گو با "جام جم"
اسماعیل حلالی در گفتوگو با جامجم: