فرهنگ در سرزمین خورشید سوزان

شما هم اگر تمایل داشته باشید می‌توانید درباره فرهنگ استان محل زندگی‌تان برایمان مطالبی را ارسال کنید.

چگونه حرف می‌زنند؟

محققان گویش مردم سیستان را یکی از چهار زبان متروک پارسی عهد باستان یاد کرده‌اند. با این جمله باید حساب دستتان آمده باشد که سیستانی‌ها گویش خاص و اصیلی دارند البته ما هیچ چیز از آن نمی‌فهمیم. بعضی از این کلمه‌ها را می‌توان عمیقا دوست داشت. مثلا ارمون (هم‌ریشه با آرمان) به فارسی آرزو معنی می‌دهد. بپور معنی پدربزرگ می‌دهد و کنجه یعنی دختر. پوتّک می‌شود نوزاد و پلپلاسی یعنی پرستو. اگر خواستید برای فرزندنتان هم لالایی بخوانید بد نیست بدانید سیستانی‌ها به لالایی می‌گویند آئیکه. خلاصه که باید یک سیستانی اصیل باشید یا به زبان‌ها و گویش‌ها علاقه داشته باشید تا حس کنید این کلمه‌ها چقدر زیبا هستند.

چه می‌پوشند؟

لباس اصیل سیستانی از قسمت‌های متفاوتی تشکیل شده است. جوقه، قبا، چل تریز که یک پیراهن گشاد و پرچین است، شلوار پرچینی که لیفه‌ای برگردان دارد و... در سیستان از همان دوران کودکی کلاه بر سر می‌گذاشتند و آن را در زمستان و تابستان مورد استفاده قرار می‌دادند و به طور کلی مردان هرگز سر برهنه ظاهر نمی‌شدند. مردان سیستان و بلوچستان برای پوشش سر خود از سربندی به نام لنگته استفاده می‌کردند. این سربند مشابه عمامه است، اما به شکل عمامه روحانیون آن را بر سر نمی‌پیچند بلکه یک سر آن را لای سربند و سر دیگر آن را رها می‌کنند و عرق چین، کلاه دستبافی است که معمولا سفید بوده و آن را زیر لنگته بر سر می‌کنند. جلیقه و باسکت نیز مکمل لباس سیستان بوده است.

زن سیستانی

لباس و پوشاک زنان سیستان ساده با طرح‌های زیباست و همچون لباس مردان بلند و گشاد است. از مشخصات بارز لباس زن سیستانی نوعی سوزن‌دوزی است که در حاشیه و سر یقه و سرآستین به کار می‌رود و در اصطلاح محلی به آن سیاه‌دوزی می‌گویند. این نوع به عنوان لباس سنتی زنان سیستانی از شهرتی خاص برخوردار است. امروزه کمتر زنان سیستانی را می‌توان یافت که از این پوشش استفاده می‌کنند. دستاری مستطیل شکل هم به سر می‌بندند که در اصطلاح محلی به آن لَچَک می‌گویند. هنر سوزن‌دوزی در روی پیش سینه، سرآستین، جیب بلند در جلو و حاشیه شلوار هم از ویژگی‌های اصلی لباس زن سیستانی است.

ضرب‌المثل

«امقه بکار که بتنی درو کنی» یعنی آن‌قدر بکار که بتوانی درو کنی یا «سواره خره نو ورده خر مگرده» یعنی سوار خر است و دنبال خر می‌گردد. این ضرب‌المثل ما را یاد یک مثل در زبان فارسی می‌اندازد:آب در کوزه و من تشنه‌لبان می‌گردم.

«آدم خوش طمه شو بی‌شومه» یعنی آدم طمعکار شب بی‌شام است. این مثل نظیر همان است که در فارسی می‌گوییم: طمع را سه حرف است هرسه میان تهی. گشنگی بره دونگیه هم یعنی گرسنگی برادر دیوانگی است.

چه رسومی دارند؟

پوتک واژه‌ای سیستانی است و به معنای نوزاد است. پوتک البته ماجرای دیگری هم دارد و عروسکی مثالی است که زنان نازا با ساختن و نگهداری از آن و سپس نذر کردن، شانس باردار شدن می‌یابند. مردم برای آن جان قائل‌اند و مانند کودکی زنده از او مواظبت می‌کنند.

غذا و تنقلات

کشک زرد، یکی از غذاهای سنتی استان است که مردم زابل علاقه وافری به آن دارند. این غذا را معمولا هنگام صبحانه‌ و در روزهای سرد پاییز و زمستان صرف می‌کنند و از آنجایی‌که کشک زرد غذایی سنگین محسوب می‌شود، می‌توان به‌عنوان یک وعده‌غذای کامل روی آن حساب باز کرد. کشک زرد زابلی، در واقع نوعی فرآورده ماستی غلات است که به‌طور سنتی در منطقه‌ سیستان، در سال‌های طولانی دستور تهیه آن ایجاد شده و به‌عنوان تغلیظ‌کننده به‌صورت سوپ غلیظ که قابلیت هضم بالایی هم دارد، طرفداران زیادی پیداکرده است. اوجیزک، آبگوشت، چنگال و تنورچه هم بخشی دیگر از غذاهای معروف سیستان هستند.

موسیقی سیستان

امروزه بخش‏هایی از موسیقی سیستان از میان رفته است. آنچه باقی مانده شامل ترانه‏های شادی است که توسط خوانندگان و به همراهی قیچک سیستانی و نوعی زنگ انگشتی که قاشقک نامیده می‏شود و دهلی که مانند تمبک با دست نواخته می‏شود، اجرا می‏شود. بخشی از این ترانه‏ها را آهنگ‏هایی تشکیل می‏دهند که شباهت زیادی به واسونک‏های برخی دیگر از نواحی ایران چون فارس دارند.

بخش دیگر موسیقی سیستان شامل آهنگ‏هایی است که توسط سرنا و دهل نواخته می‏شود. می‏توان گفت که عمده این آهنگ‏ها برای اجرای بازی‌ها یا رقص‏هایی است که به دستمال بازی، کارت‌ بازی یا چوب بازی معروفند. این دو بخش مهم‌ترین بخش‏های موسیقی سیستان است.

سوغات

یکی از صنایع بسیار معروف این استان سوزن‌دوزی است که خاص زنان بلوچ است. محصولات سوزن‌دوزی تنوع بسیار دارد و از لباس و رومیزی تا وسایل تزئینی را در بر می‌گیرد. خامه‌دوزی هم شبیه سوزن‌دوزی است که در بافت محصولات از آیینه‌های ریزی برای تزئین استفاده می‌شود. رومیزی، کلاه، جلیقه و پیش سینه ازجمله مهم‌ترین چیزهایی است که روی آنها خامه‌دوزی می‌شود.

در روستای کلپورگان شهرستان سراوان سفالگری سابقه شش تا هفت هزار ساله دارد. از ویژگی‌های خاص سفال گلپورگان آن است که اولا تنها زنان به سفالگری اشتغال دارند. دیگر این که در ساخت ظروف و اشیا سفالی از چرخ سفالگری استفاده نمی‌شود و شکل‌دهی با دست است. قالیچه‌های سنتی و گلیم‌های بلوچی هم به عنوان کالایی با ارزش مطرح بوده و طرح و نقشه‌هایی بسیار زیبا دارد.

زهره آذرباد / جام‌جم