سفــر به شرقــی گمشــده

بخش مهمی از کویر لوت که قرار است بزودی در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت برسد از جاذبه‌های طبیعی این استان به شمار می‌رود. از جاذبه‌های این کویر می‌توان به شترسواری، رصد ستارگان، آفرود با رعایت مسائل زیست‌محیطی و در مسیر معین، حتی آبگرم و استخرهایی که قابلیت شنا کردن در وسط کویر را دارند، اشاره کرد!

کویر لوت در کنار کوه‌ها و دیگر جاذبه‌های زمین‌شناسی استان خراسان جنوبی، طبیعت این استان را متمایز کرده است. به گونه‌ای که از سویی زیستگاه حیوانات نادری چون یوزپلنگ ایرانی، آهو، جبیر، گور ایرانی و پرنده زیبای هوبره است و از سوی دیگر، میراث ناملموس آن همچون موسیقی، حرکات موزون گروه‌های فعال و سنتی که با لباس‌های محلی و نوای فولکلور حال و هوای خاصی به فضای کویری می‌بخشند، زیبایی این شرقی غریب را چند برابر کرده است.

شهر کاج‌ها، اکبریه جهانی

بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی، جایی است که شهر کاج‌ها نامیده شده است، زیرا کاج، یکی از بهترین گزینه‌ها برای سرسبزی در مناطق کم‌آب و خشک است.

کاج‌های بسیار بلند بیرجند که با هر وزش باد به رقص در می‌آیند، طنازیشان در باغ اکبریه دیدنی است. «باغ اکبریه» یکی از 9 باغ ایرانی است که در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده و با وسعت 45 هزار مترمربعی قدمتش به عهد قاجار می‌رسد. اکبریه توسط «شوکت‌الملک»، پدر اسداله اعلم در 2 طبقه ساخته شده و داخل ساختمان آجری‌اش موزه‌ای آرام از آثار باستان‌شناسی قرار دارد که در حقیقت دفتر کار شوکت‌الملک بوده است. در لهجه محلی به این باغ «کلاته سرکار امیر» می‌گویند.

باغ رحیم‌آباد

از دیگر باغ‌های متعدد شهر بیرجند که برای عموم قابل بازدید است، می‌توان به باغ رحیم‌آباد با ساختمان آجری زیبایش اشاره کرد. این باغ که در حقیقت دارالحکومه شهر به حساب می‌آمده است، در زمان قاجار به دستور اسماعیل‌خان ساخته شد.

سفره‌خانه سنتی باصفای آن به همراه غرفه‌های صنایع‌دستی، در حال حاضر تأمل بیشتر گردشگران را فراهم کرده است.

عمارت رحیم‌آباد در سال 1315 هجری قمری، به فرمان اسماعیل‌خان احداث و به عنوان دارالحکومه مورد استفاده قرار گرفت.

قلعه بیرجند

قلعه 3000 مترمربعی بیرجند در بلندای این شهر قرار دارد. طوری که از بالای آن تمامی شهر را زیر پایت احساس می‌کنی.

اطراف قلعه بافت دست نخورده و بکر خانه‌های خشت و گلی بیرجند است با حیاطی در میان و اتاق‌هایی در پیرامون که به‌رغم زیبایی‌اش با تاکید و اصرار شهرداری بیرجند رو به تخریب است تا نوسازی شود! این قلعه در واقع قلعه‌ای دفاعی است که تمامی اتاق‌های آن دور تا دور، همگی به هم متصلند. بنا در زمان صفویه ساخته و در زمان قاجار نیز تکمیل شده است.

قلعه بیرجند همچنین دارای هفت برج بوده که تنها یک برج آن تخریب و شش برج دیگر باقی مانده است. مرمت این بنا در سال 1378 به وسیله شهرداری بیرجند انجام شد.

چطور برویم؟

یکی از بزرگ‌ترین مشکلات استان خراسان جنوبی که سبب سفر کمتر مردم به آن می‌شود، نبود ارتباط ریلی با مرکز این استان است. بیرجند قطار ندارد.

حال اگر می‌خواهید با هواپیما از تهران به بیرجند که مرکز استان خراسان جنوبی است سفر کنید، باید بدانید که حدود یک ساعت و 45 دقیقه در راه هستید و قیمت بلیت آن چیزی بین 120 تا 250 هزار تومان برای هر پرواز است. با اتوبوس هم که 17 ساعت از تهران راه پیش رو دارید و حدود 68 هزار تومان باید بپردازید. با خودروی شخصی هم که باید 1135 کیلومتر رانندگی کنید تا به بیرجند برسید.

ماه مهمانی خدا در استان

ماه رمضان در خراسان جنوبی همراه با آیین بومی و محلی خاصی است که البته در حال حاضر در مراکز شهرنشین رونق خود را از دست داده است.

از گذشته‌های نه چندان دور مردم بیرجند و روستاهای این شهرستان از فردای شبی که هلال ماه رمضان رؤیت می‌شود با مراسم و آیین‌هایی، روزه‌داری را آغاز می‌کنند. با آغاز نخستین روز رمضان، وضع زندگی مردم تغییر می‌کند چراکه بیشتر از هر کاری به عبادت می‌پردازند و مساجدشان رونقی مضاعف می‌یابد.

در گویش بیرجندی کلمه رمضان «رمزا» تلفظ شده و 11 ماه دیگر سال «سالگان» گفته می‌شود و با این نامگذاری «رمضان» را از ماه‌های دیگر ممتاز می‌کنند.

شوخوانی آوایی برای تدارک سحری

مناجات و شب‌خوانی (شوخوانی) از شب نخست رمضان آغاز می‌شود، هر شب مردان خوش صدا و علاقه‌مند پس از نیمه شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند تا مردم با شنیدن صدای آنان از خواب بیدار شوند و تدارک سحری ببینند. این آیین هنوز در روستاهای بیرجند مرسوم است.

افطاری دادن؛ نمایش سخاوت

مجالس پُررونق افطاری بویژه دعوت افراد بی‌بضاعت، فامیل و همسایگان دور و نزدیک از عادی‌ترین رفتارها در ماه رمضان است. در این ماه زنان و دختران خانواده برای پختن شیرینی‌های محلی و آماده کردن مواد غذایی ماه رمضان به منزل یکدیگر می‌روند.

جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و رسیدگی به وضعیت مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در مناطق مختلف بیرجند است. یکی دیگر از مراسم قدیمی ماه مبارک رمضان در این شهر، خواندن «رمضانی» است. مراسم این گونه است که شب‌های رمضان پس از نماز و افطار، نوجوانان در دسته‌های 4 تا 6 نفری به راه افتاده و به در خانه‌های همسایه‌ها بویژه سرشناسان می‌روند و به قصد گرفتن انعام برنامه ویژه‌ای اجرا می‌کنند. آنان با خواندن اشعاری معروف در مدح حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) و رباعی‌هایی در مرثیه ائمه اطهار(ع) و با لهجه بیرجندی از صاحبخانه طلب انعام می‌کنند. گروه، با خواندن اشعاری مبنی بر تشکر و آرزوی توفیق برای صاحبخانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می‌کنند. مراسم رمضان‌خوانی در بیرجند و برخی روستاهای استان از جمله سیوجان انجام می‌شود.

افطار بر سر مزار درگذشتگان

سر زدن به مزار درگذشتگان هر خانواده در ماه رمضان با گستردن سفره افطار و گاه نذری دادن در همان مکان، معنا پیدا می‌کند.

مراسم «بیست و هفتمو»

مراسم ملاقه‌زنی یا کفچلزی از دیگر مراسمی است که مخصوص بانوان بوده و به روایتی نوعی شادی به خاطر کشته شدن ابن ملجم مرادی در روز 27 ماه مبارک رمضان است. در این مراسم خانم‌ها صورت خود را می‌پوشانند و سپس با یک ملاقه به در حیاط مردم می‌زنند و می‌گویند «بیست و هفتمو هستم» پیش از این، رسم بر این بود که بانویی به همراه خود یک سینی، شانه، سرمه‌دان و آینه داشت و
«بی‌بی هفتمو» نامیده می‌شد.

وقتی صاحبخانه بیرون می‌آمد به بی‌بی هفتمو مقداری پول می‌داد. او با این پول برای خود پارچه می‌خرید و پارچه را تا قبل از 27 رمضان باید می‌دوخت و به تن می‌کرد. در واقع با این کار، شادمانی خود را برای مرگ ابن‌ملجم نشان می‌داد.

شوکتیه؛ سومین مدرسه ایران

مدرسه شوکتیه بیرجند سومین مدرسه مدرن کشور پس از دارالفنون و رشدیه است. مدرسه شوکتیه به دستور شوکت‌الملک در ساختمانی بنا نهاده شد که تا پیش از آن تکیه بود. ساختار معماری این مدرسه نیز بیشتر به تکیه‌های عزاداری و تعزیه‌خوانی شباهت دارد. اما هرچه هست در این مدرسه نام‌آوران بسیاری همچون پروفسور «محمدحسن گنجی»پدر علم جغرافیا و هواشناسی ایران، دکتر «کاظم معتمدنژاد» پدر علوم ارتباطات، دکتر «غلامحسین شکوهی» پدر علم تعلیم و تربیت ایران تربیت شدند.

بنای شوکتیه از نظر معماری ویژگی‌های خاص خودش را دارد. مدرسه به سبک معماری کویری ایران و به صورت چهار فصل ساخته شده و از یک فضای مرکزی به‌صورت حیاط و بخشی پیوسته دور تا دور آن تشکیل یافته است. در میان مدرسه سکویی به ارتفاع حدود 30 سانتی‌متر قرار دارد که زمانی برای تعزیه مورد استفاده قرار می‌گرفت. این بنا تک ایوانی است که ایوانی بلند با ارتفاع و عرض 12 متر دارد.

در بیرجند، چی بخوریم؟

از خوردنی‌های بیرجند می‌توان به شیرینی‌های بیرجندی اشاره کرد. همین طور غذای محبوب بیرجندی‌ها «قروت بنجون» یا همان کشک بادمجان که به شیوه کاملا محلی پخته می‌شود و چون کشک آن در تغار ساییده می‌شود، رنگ بنفش به خود می‌گیرد. خورش بنه (پسته وحشی) هم از دیگر غذاهای این شهر است.