شگفتی مهندسی در ایران باستان

به گزارش جام جم آنلاین ، از این رو رود گرگر کلا با دست کنده شده و در واقع این رودخانه طبیعی نیست بلکه ساخت انسان است و به صورت «دستکند» احداث شده است. ساختن رودخانه گرگر و مجموعه آبی مربوط به آن به هزاران سال قبل برمی‌گردد.

در روایت‌های تاریخی آن را به اردشیر بابکان، شاه ساسانی نسبت می‌دهند. این مجموعه آبی از بی‌نظیرترین نمونه‌های مشابه خودش است که به خاطر استفاده بهینه‌تر از آب در دوران قدیم ساخته شده است. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ، باستان‌شناس معروف فرانسوی به این مجموعه بی‌نظیر سازه‌های آبی اشاره شده است.

این باستان‌شناس فرانسوی از آن به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی نام برده است. این محوطه مجموعه‌ای از سد، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیاب‌های آبی است که به صورت یک مجموعه صنعتی ـ اقتصادی بوده و جزئی از مجموعه بزرگ «سازه‌های آبی شوشتر» است که بارها در کتاب‌های مختلف تاریخی به آن اشاره شده است.

نحوه کار مجموعه به این شکل است که سد گرگر مسیر رودخانه را می‌بندد و سطح آب را برای آبگیری سه تونل کنده شده در تخته سنگ بالا می‌آورد. تونل‌های سه‌گانه، آب را به مجموعه هدایت می‌کند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شود که پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها، آب به صورت آبشارهایی به محوطه‌ای حوضچه مانند سرازیر می‌شود.

تونل‌های سه‌گانه در پشت «پل بند گرگر»، وظیفه انتقال حجم معینی از آب را برای به حرکت درآوردن پره‌های آسیاب برعهده داشته‌اند.

بخش‌های مختلف مجموعه تاریخی شوشتر عبارتند از: پل بند شرابدار، بند میزان و کلاه فرنگی، پل بند شادروان، نهر گرگر، نهر داریون، بند دختر و بند دارا که هر کدام در پست‌های جداگانه توضیح داده می‌شود.

سازه‌های آبی چندمنظوره

مجموعه بزرگ آبی شوشتر از این رو جالب توجه است که انواع سازه‌های آبی در یک جا دیده می‌شود. در این مجموعه ساختمان آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب است که در یک مجموعه به دقت در کنار هم چیده شده است.

این دقت در چینش و مهندسی این سازه‌ها در آن سال‌های دور خود یک شگفتی بزرگ است که در گذر ایام به زیبایی آن افزوده است.

در این میان یک جاذبه دیگر این سازه‌ها محل‌هایی است به نام «سیکا» که در واقع برای استراحت و تفریح از آن استفاده می‌شده است. این سازه‌ها از قدیم کارکرد‌های چندگانه داشته است؛ هم برای تامین و تقسیم عادلانه آب به کار می‌رفته و هم محلی را برای تفریح و وقت گذرانی مردمان آن زمان فراهم می‌آورده است.

در قسمت انتهایی ضلع غربی این مجموعه، سیکا قرار دارد که دسترسی به فضای درون آن از طریق چند پله که با دست کنده شده است فراهم می‌آید.

در درون این فضا یک حوض هشت ضلعی با کانال کوچک تعبیه شده است. آب این حوض از طریق یک جوی که از دیواره سیکا خارج می‌شود تأمین و به وسیله دو کانال کوچک به درون رودخانه بر می‌گردد.

این رفت و آمد آب موجب خنکای دلچسب این محل شده که در تابستان‌های گرم این منطقه غنیمت است، اما در مورد معنای واژه «سیکا» نظرات گوناگونی مطرح شده است. در لغتنامه دهخدا سیکا نوعی مرغابی یا نوعی درخت و حتی قومی از هندوان که پیرو آیین بودا هستند، معنا شده است.

این مجموعه آبی از قدیم کارکرد‌های چندگانه داشته است؛ علاوه بر این که تامین‌کننده آب بوده برای کارهای صنعتی هم از آن استفاده می‌شده و در کنار آن به عنوان یک مکان گردشگری و تفریحی مورد توجه بوده است.

یکی از مهم‌ترین کارکرد‌های مجموعه آبی شوشتر تامین آب شهر بوده با توجه به این که مجموعه سازه‌های آبی در مجاورت با بافت تاریخی شهر بوده و برای تامین آب مردم شهر نیز از آن استفاده می‌شده است، اما شاید جالب‌ترین کارکرد این مجموعه آبی این بوده که از آن برای کارهای صنعتی استفاده می‌شده است.

این محوطه علاوه بر استفاده‌های صنعتی در ایام کم‌آبی نیز آب مورد نیاز ساکنان را تأمین می‌کرده است.

سازه‌های آبی شوشتر در واقع به دلیل استفاده از نیروی آب برای به حرکت درآوردن آسیاب‌های صنعتی ساخته شده است.

به نظر می‌رسد یکی از اهداف ساختن این مجموعه از آبشارهای شوشتر، این بوده است که نیروی آب جاری را برای چرخاندن سنگ‌های آسیاب به خدمت بگیرند. این آسیاب‌ها در پشت پل بند گرگر در دل سنگ جاسازی شده و قطره‌های نیرومند آب از پشت پل بند و از طریق چاه‌های شترگلوی زیربند به آسیاب‌ها هدایت می‌شده است.

یکی دیگر از خصوصیات جالب توجه و در نوع خود بی‌نظیر دیگر این مجموعه این است که چشم‌انداز بصری شگفت‌انگیزی از خود به جا می‌گذارد.

درواقع آب حاصل از پساب آسیاب‌ها به صورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطه‌ای حوضچه مانند می‌ریزد که در نهایت چشم‌انداز بدیعی را برای گردشگران به وجود می‌آورد.

هم‌اکنون هم این چشم‌انداز برای هر گردشگری آن‌قدر جذابیت دارد که هزاران گردشگر در طول سال از داخل و خارج ایران تنها برای دیدن این چشم‌انداز زیبا از این مجموعه آبی به شهر شوشتر سفر می‌کنند.

اهمیت تاریخی شوشتر و سازه‌های آبی‌اش

در این بین با توجه به اهمیت شهر شوشتر در مقاطع مختلف تاریخ به نظر می‌رسد این مجموعه آبی یکی از دلایل رونق این شهر بوده است، اما براساس یافته‌های باستان‌شناسان، این مجموعه از تأسیسات آبی در این منطقه در دوران خیلی کهن ساخته شده است.

بسیاری بر این اعتقاد هستند که بنیاد اولیه آن در دوران ساسانیان نهاده شده است. در آن زمان از فنون مهندسی پیچیده‌ای به نسبت دوران خود استفاده شده و در طول تاریخ نیز این مجموعه تکامل پیدا کرده است.

با تشکیل پایگاه سازه‌‌های آبی و گسترش فعالیت‌های پژوهشی پیرامون این سازه‌ها ابتدا پرونده مجموعه آسیاب‌های شوشتر که سال‌ها در فهرست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت تهیه شد، اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو مبنی بر این که محوطه آسیاب‌ها تنها بخشی از مجموعه به‌ هم پیوسته سازه‌های آبی در شوشتر است، تهیه پرونده مجموعه آبی تاریخی شوشتر در دستور کار قرار گرفت.

این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیت‌‌آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه شد.

سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در 26 ژوئن 2009 (5 تیر 88) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای 1، 2 و 5 با عنوان «نظام آبی تاریخی شوشتر» در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره 1315 به ثبت رسید.

مجموعه آبی شوشتر در سال 77 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 2181 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و از آن تاریخ به بعد مورد حفظ و نگهداری سازمان قرار گرفته است.

همچنین مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر به عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو معرفی شد.

آثار باستانی که به عنوان دهمین اثر ایران با عنوان «نظام آبی تاریخی شوشتر» به صورت یکجا در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره 1315 به ثبت رسیده‌ به شرح زیر است:

بند میزان، برج کلاه فرنگی، رودخانه دست کند گرگر، پل بند گرگر، مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی، بند برج عیار و نیایشگاه صابئین، بند ماهی بازان شوشتر (بند خدا آفرین)، قلعه سلاسل، کانال داریون، پل بند شادروان، بند خاک، پل بند لشکر و پل شاه علی و بند شرابدار.

فواد شمس - کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی گردشگری - ضمیمه چمدان