چرایی از بین رفتن معماری سنتی

از منظر آسیب‌شناسانه بناهایی که مالکان و بعضا مدیریت شهری و... به تخریب آن مبادرت می‌و‌رزند، به صورت ناخودآگاه روندی را به‌سوی بی‌ارزش شدن طی کرده‌اند که اگر ما متوجه این روند شویم، می‌توانیم به راه‌حل‌های درمانی برسیم.

تا اوایل دهه 70، یک سوم تا دو سوم شهرهای ما را بافت تاریخی تشکیل می‌داد و شهرها پر بود از اماکن و بناهای تاریخی که تنوع داشت؛ از خانه و حمام گرفته تا اماکن مذهبی. در دوره‌های تاریخی زمانی که شهرها در حصار قرار داشت، نوسازی شهرها به صورت خودکار و توسط استادان معمار انجام می‌شد که علاوه بر ساخت و ساز در تزئینات بنا تخصص داشتند. با ورود علوم و فنون جدید و تخصصی شدن‌امور، بلدیه ابتدای قرن حاضر به شهرداری تبدیل شد.

در این شرایط، شهرداری با ورود به امور شهر، جداسازی فضاهای مشاعی و شهری از فضاهای مسکونی و خصوصی را در دستور کار خود قرار داد. در حالی‌ که در گذشته محله برای اهالی محل بود و هر آنچه می‌توانستند برای محله خود خرج می‌کردند و هویت خود را به عنوان اهل محل داشتند.

پس شما هم معتقدید بناهای ما یا در کل معماری سنتی ما، قربانی علوم جدید و نظام فن‌سالارانه و بروکراتیک امروزی شده است؟

از اوایل قرن جاری به مرور بحث نیازمندی‌های جدید برای زندگی و کار مطرح می‌شود، در حالی‌که امکان‌سنجی انطباق این نیازمندی‌ها با بناهای تاریخی مغفول می‌ماند. در بناهایی که کار اقتصادی صورت می‌گرفت مانند کارگاه‌های شعربافی همچنان کار اقتصادی با همان شکل تاریخی ادامه می‌یابد، ولی به‌روزسازی فناوری بر اساس بنا و منطبق بر نیازمندی‌ها صورت نمی‌گیرد.

چه شد ساخت و سازها به تخریب و نوسازی بافت تاریخی انجامید؟

طرح‌های جامع و تفضیلی از اواسط دهه 40 محدوده شهر تهران را مشخص کرده‌است. ساخت و سازها در زمین‌های بایر درون محدوده شکل گرفت. زمانی که این زمین‌های بایر به اتمام رسید، نگاه‌ها به سمت بافت تاریخی ‌چرخید. به هر حال، بازار عظیم نوسازی ایجاد شده است و چرخ آن باید بچرخد. گفته می‌شود در این بازار حدود 13 رشته و 300 شغل فعال هستند، اما سوال اینجاست، کسانی که قانون نظام مهندسی را می‌نوشتند چرا به فکر یک سوم شهر نبودند؟ در این قانون هیچ فکری برای خانه‌های 35 سال به بالا نشد. حتی در طرح‌های جامع کنونی، ساختمان‌های بالای 35 سال را جزو بافت فرسوده به شمار می‌آورند. همین مسأله سبب می‌شود دست‌اندرکاران ساختمان به فکر ساختن سازه‌هایی با عمر 35 سال باشند تا چرخه بازار کارشان بچرخد. همین مسأله باعث شده ساختمان‌های ساخته شده در دهه 50 و 60 از ساختمان‌های دهه 80 قوام بیشتری دارد.

با تصویب این قانون در سرزمینی که بناهایی با قدمت 400 سال دارد، فاجعه به بار آمد و این شد که امروز همه شهرهای ما شبیه هم شد و با از بین رفتن بافت تاریخی‌شان هیچ تمایزی بین آنها وجود ندارد.

آیا راهی برای نجات بافت تاریخی باقیمانده وجود دارد؟

به گذشته برگردیم. وقتی قانون نظام مهندسی پایه‌ریزی شد. بحث نوسازی با علوم جدید با رشته‌های عمران و راه و ساختمان و... همراه شد، اما از آن طرف، برای مثال رشته مرمت یک رشته نچسب و الحاقی به نظام مهندسی به شمار می‌آید. در کارت نظام مهندسی مرمتی‌ها می‌نویسند رشته مرتبط به معماری، نه مرمت! یعنی مرمت به رسمیت شناخته نشده است. در حالی که یک‌سوم شهر باید قانون خود را می‌داشت؛ یعنی قانون نظام مهندسی مرمت و احیای بناهای تاریخی. آن زمان چنین قانونی در کنار قانون نظام مهندسی می‌توانست در ساماندهی شهر مؤثر باشد.

نکته‌ای که بسیاری از کارشناسان به آن اشاره می‌کنند، از بین رفتن معماری سنتی ما و بی‌هویت شدن بناهای جدید است. در واقع چرا معماری ما به سوی یک بی‌هویتی رفته است؟

قانون نظام مهندسی به جای کیفیت صرفا به کمیت زندگی پرداخت. در روند کمی شدن ساخت و سازها فقط بناهای تاریخی فدا نشد، بلکه در نوسازی هم از معماری سنتی الهام گرفته نشد. ای کاش بناهای تاریخی از بین می‌رفت، ولی روح معماری سنتی در بناهای جدید ما جاری بود. یعنی نظام مهندسی دو اتفاق ناگوار را رقم زد؛ نخست این که تخریب بناهای تاریخی را در پی داشت و دیگر آن که سبب قطع پیوند معماری ما با گذشته شد.

زمانی که معماری سنتی ما داشت نفس‌های آخر را می‌کشید، شاهد ساختمان‌سازی غربی در شهرک اکباتان هستیم. در اینجاست که مبحث انرژی مطرح می‌شود و گرمایش و سرمایش اهمیت پیدا می‌کند. در حالی که در معماری سنتی ما سازه با انرژی‌های طبیعی منطبق بود. جهت قرارگیری ساختمان با باد و تابش خورشید هماهنگ بود. ضخامت دیوارها‌ سبب حفظ انرژی می‌شد، اما ساخت‌وسازهای براساس علوم جدید به فکر بردن انرژی به ساختمان است.

کمیل انتظاری

فرهنگ و هنر