خانه‌ای سرشار از نقش و نگار

این موزه، پژوهشکده هنرهای سنتی پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری است که با بازگشایی ورودی خود در یکی دو هفته گذشته، میزبان علاقه‌‌مندان فرهنگ و هنر اصیل این مرز و بوم بوده است. وارد پژوهشکده که می‌شوید، ویترین‌‌هایی مقابل شما ظاهر می‌شود که شاهکارهای هنر سنتی ایرانی را به نمایش گذاشته‌اند. این شاهکارها اگرچه اثر هنرمندان کمتر شناخته‌شده است اما ظرافت و زیبایی هر یک شگفت‌انگیز و خیره‌کننده به نظر می‌آید. در بازدید از این پژوهشکده، هنگام قدم زدن در راهروهای آن و تماشای آثار، به کارگاه‌های مختلف آن نیز سرک می‌کشیم. سفال و سرامیک،‌ قالی و گلیم‌بافی، کوفتگری (نوعی طلاکوبی) و زرگری، نقاشی و تراش روی شیشه، نقاشی و چاپ روی پارچه، سازسازی، کارگاه مینا رنگرزی سنتی، کارگاه خاتم، مخمل و زری بافی و قلمزنی از کارگاه‌های این موزه‌ ـ پژوهشکده هستند.

هنگام بازدید به سراغ دکتر علیرضا بهرمان، رئیس پژوهشکده هنرهای سنتی می‌روم و او درباره این فرصت فرهنگی می‌گوید: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، پشتیبانی علمی سازمان میراث فرهنگی را به‌عهده دارد، به گونه‌ای که می‌توان آن را به‌عنوان بازوی علمی میراث فرهنگی قلمداد کرد. به گفته او، وظیفه پژوهشکده هنرهای سنتی این است که ارزش‌های هنرهای سنتی در جهان باستان و ادوار مختلف تاریخ ایران را شناسایی کند. پس از آن، مطالعات و پژوهش‌های فنی روی آثار این هنر صورت می‌گیرد چراکه به باور بهرمان، فنون و دانش برخی هنرهای سنتی آرام‌آرام در حافظه ما کمرنگ شده است: وقتی رد این هنرها را در تاریخ هنر ایران شناسایی می کنیم، با مهندسی معکوس، دانش فنی این هنرها را می‌آموزیم و طبیعی است در این پژوهش‌ها آخرین فناوری‌ها و یافته‌های علوم را نیز به‌کار می‌گیریم. برای مثال، در حوزه سفال از متالورژی و مهندسی مواد و دانش محققان آن استفاده می‌کنیم و پس از کسب دانش فنی، مدلی از آن اثر را می‌سازیم.

رئیس پژوهشکده هنرهای سنتی با بیان این که پس از ساخت اثر و کسب مهارت‌ لازم در ساخت آن، تلاش می‌کنیم این دانش را رواج دهیم، عنوان می‌کند: سعی می‌کنیم این دانش را به دیگران آموزش دهیم، به‌گونه‌ای که با جذب افراد علاقه‌مند، این دانش‌ها و مهارت‌ها به نسل بعد منتقل شود. از سوی دیگر، این دانش در قالب کتاب، مقاله و نشست‌ تخصصی در اختیار تولیدکنندگان صنایع‌دستی و هنرهای سنتی قرار می‌گیرد تا آنها بتوانند آن اثر را تولید کنند. به گفته بهرمان، بخشی از پژوهش‌های محققان پژوهشکده که مدلسازی و در قالب اثر هنری بازآفرینی شده است، در سالن‌های پژوهشکده به نمایش گذاشته می‌شود و در مجموع نمایشگاهی را تشکیل می‌دهد از تولیدات هنری که بر اساس دریافت‌های علمی حاصل شده‌اند.

هنرهای سنتی و صنایع‌دستی

اما تفاوت هنرهای سنتی با صنایع‌دستی چیست؟ بهرمان عقیده دارد، صنایع‌دستی ما بیشتر به وجه کاربردی اثر توجه کرده و خود را به اصالت‌ها محدود نمی‌کند: امروز ماشین‌آلات در بخش تولید صنایع‌دستی و هنرهای سنتی ما نقش بسزایی ایفا می‌کند. این مسأله گاهی مورد انتقاد کارشناسان قرار می‌گیرد که این محصولات چه تفاوتی با تولیدات صنعتی دارند. اما در هنرهای سنتی ما هم به اصالت محتوا و هم فیزیک توجه داریم. از اهداف ما باورپذیری اتصال به گذشته در هنرهای سنتی است.

اما چرا هنر سنتی ما در جامعه خواهان چندانی ندارد؟ رئیس پژوهشکده هنرهای سنتی چندان با این نگاه موافق نیست و می‌گوید: هنر اصیل ما از سوی کسانی که شناختی از هنر دارند؛ مورد استقبال قرار می‌گیرد و اگر نقصانی وجود دارد در هنر ما نیست، بلکه به غفلت ما و معرفی نکردن این هنر بازمی‌گردد.

بهرمان با بیان این که برای معرفی هنرهای سنتی با حمایت مسئولان پژوهشگاه و سازمان میراث فرهنگی ورودی پژوهشکده را از ورودی اداری سازمان جدا کردیم، می‌افزاید: پیشتر بازدیدکنندگان برای دیدن پژوهشکده باید از در اداری سازمان میراث فرهنگی عبور می‌کردند که با مشکلاتی مواجه می‌شدند و تنها دانشجویان هنرهای سنتی برای بازدید از این پژوهشکده رغبت نشان می‌دادند، اما با بازگشایی در جدید، اکنون پذیرای عموم مردم هستیم و از بازدید دانش‌آموزان، دانشجویان، تورهای گردشگری داخلی و خارجی استقبال می‌کنیم.

به گفته او، بازدید از این پژوهشکده کاملا رایگان است و بازدیدکننده در اینجا هم محصول را می‌بیند و هم با چگونگی تولید آن از نزدیک آشنا می‌شود.

به باور او، زمانی که مخاطب فرآیند تولید یک محصول منبت یا قلم‌زنی یا سازهای ایرانی را می‌بیند، متوجه می‌شود چه اندازه باید هنرمند بود و برای تولید این آثار زحمت کشید و بنابراین ارزش آن را دریافت می‌کند و راغب می‌شود آن را بخرد.

پژوهشکده هنرهای سنتی در ضلع جنوب‌غربی تقاطع خیابان آزادی و بزرگراه یادگار واقع شده و روزهای شنبه تا چهارشنبه میزبان علاقه‌مندان است.

کارگاه نگارگری

نگار، نگاریدن و نگاشتن در فرهنگ‌ها به معنای نقش و نقاشی به کار رفته است و روش‌ها و سبک‌های گوناگون نقاشی ایرانی را شامل می‌شود. چه آنها که در کتاب‌ها و نسخه‌های خطی صورت گرفته؛ مانند نقاشی، تذهیب، تشعیر، حاشیه‌سازی، جدول‌کشی، گل و مرغ و چه آنها که بر دیوار و بوم‌های دیگر انجام گرفته است.

کارگاه نگارگری سال 1313 به سرپرستی استاد هادی مختار تجویدی تأسیس شد و استادانی چون حسین بهزاد، علی کریمی حسین اسلامیان، محمود فرشچیان و مهین افشارپور سرپرستی این کارگاه را به‌عهده داشتند.

کارگاه سازسازی

کارگاه سازسازی از سال 1334 به سرپرستی استاد ابراهیم قنبری‌مهر آغاز به‌کار کرد و ساخت سازهای ایرانی را در دستور کار خود قرار داد. استادانی چون محمدحسین رستمی، منصور بهرامی و امیر عطایی در طول این سال‌ها سرپرستی آن را به‌عهده داشتند.

کارگاه نقاشی و چاپ پارچه

مقدمات راه‌اندازی این کارگاه، سال 1380 به همت سپیده مجدزاده صورت گرفت و سال 1381 افتتاح شد. مریم گشاده‌رو، سرپرست کارگاه می‌گوید: رنگ‌آمیزی یا نقش‌اندازی روی پارچه با قلم مو، قالب یا شابلون به وسیله واکس و رنگ جوهری و گیاهی انجام می‌شود. او در این باره می‌گوید: قدمت پارچه‌های رنگی منقوش با مهر و قالب را به هندوستان و قرن چهارم قبل از میلاد نسبت می‌دهند. به گفته او صورت ابتدایی نقش‌اندازی روی پارچه به شیوه چاپ مقاوم، از چین و سپس از اندونزی به کشورهای دیگر از جمله ایران وارد شده و هر سرزمین با توجه به سنت و ذوق هنری خود در آن تحولی ایجاد کرده است. در دوره ساسانی نقش‌های چاپی در زینت‌بافته‌های کتانی و ابریشمی ایران جایگاه مهمی داشته است. در ایران چاپ سنتی روی پارچه بخصوص شیوه قلمکار و کلاغه‌ای رایج است و نقاشی روی پارچه به شیوه مقاوم‌سازی انجام می‌شود.

کارگاه قلمزنی

قلمزنی یکی از روش‌های تزئین فلز است. هنر تزئین فلزات در ایران قدمتی 3000 ساله دارد. فلزاتی چون طلا، نقره، مفرغ، برنج و مس در این هنر مورد استفاده قرار می‌گیرد. چکش قلمزنی و انواع قلم‌ها به عنوان ابزار قلمزنی معرفی و قلم‌زنی به شیوه‌های منبت، برجسته، مشبک و قلمگیری انجام می‌شود. این کارگاه سال 1330 فعالیت خود را آغاز کرد و استادانی چون مرحوم احمد رائض، مرحوم محمود دهنوی، حسن خواجه شیرانی و احمد فیناستیان سرپرستی این کارگاه را به‌عهده داشتند.

کارگاه خاتم

خاتم‌کاری هنر آراستن سطح اشیا با طرح‌های هندسی مرکب از قطعات کوچک چوب، عاج، استخوان و صدف است. مواد به کاررفته در خاتم چوب‌های فوفل، عناب، افرا، چنار، آبنوس، استخوان، صدف و مفتول‌های برنج یا نقره است. خاتم‌کاری در عهد صفویه در اصفهان مورد توجه بود و در دوره زندیه در شیراز به اوج رونق خود رسید. کارگاه خاتم سال 1309 به سرپرستی استاد محمدحسین صنیع خاتم تأسیس شد و استادانی چون محمود صنیع خاتم، علی نعمت، محمد گلریز خاتم، اکبر هدایت و جمشید صفایی سرپرستی این کارگاه را به‌عهده داشتند.

کمیل انتظاری

فرهنگ و هنر