آداب مهمان‌دوستی و مهمان‌نوازی

جمله معروفی است که بارها آن را شنیده‌ایم. می‌گویند مهمان حبیب خداست. اگر کسی آدم مهمان‌نواز باشد و در پذیرایی کسانی که به خانه‌اش آمدند شرایط ادب و احترام را به جای آورد، می‌گویند او فرد مهمان‌نوازی است. آدم‌های مهمان‌نواز در جامعه ایران یا جوامع دیگر به‌عنوان انسان‌های اجتماعی شناخته می‌شوند. اجتماعی بودن یکی از صفات جوامع انسانی است و هویت یک فرد به‌واسطه حضورش در اجتماع و تعاملاتی که با دیگران برقرار می‌کند شکل می‌گیرد. یکی از زمینه‌های این نوع تعاملات اجتماعی هم مهمان‌نوازی است. خیلی‌ها دوست دارند پیش دیگران به صفت مهمان‌نوازی شناخته شوند. پذیرایی از مهمان در همه جوامع کاری ستودنی و پسندیده است. در ایران اقوام مختلفی زندگی می‌کنند که یکی از ویژگی‌های مهم آنان پذیرایی از هر کسی است که به خانه یا کاشانه آنها وارد می‌شود و مدتی را در کنار آنها می‌گذراند.

مهمان‌دوستی در گذشته باستانی ایران هم جزو ویژگی‌های اخلاقی این سامان بوده است و حکایات فراوان تاریخی و ادبی در منابع متعدد در این باره وجود دارد.

از سوی دیگر مهمان‌نوازی مورد توجه ادیان الهی بویژه اسلام بوده و در سنت و سیره نبوی و علوی نمونه‌های فراوانی از پذیرایی شایسته از مهمان می‌توان یافت. تا آنجا که ورود مهمان به منزل را نشانه‌ای از رحمت خداوند می‌دانند. اسلام خانه‌ای را که مهمان داخل آن نشود و همچنین کسی را که از مهمان فراری است نکوهش کرده است.

در بسیاری از خانه‌ها، محلی را برای پذیرایی افراد در نظر می‌گیرند و به آن مهمانخانه می‌گویند. توجه به این سنت در همه معماری‌های قدیم و جدید ایرانیان قابل ردیابی است و تقریبا خانه‌ای یافت نمی‌شود که اتاق مهمان نداشته باشد.

شیوه پذیرایی از مهمان هم آداب خاصی در فرهنگ ایرانی دارد. این آداب در رویه زندگی ما هم تاثیر گذاشته است.

قبل از ورود مهمان، میزبان به نظافت خانه می‌پردازد و سعی می‌کند شرایط را برای ورود شخص تازه وارد از هر جهت مهیا کند. معمولا اعضای خانواده بهترین لباس را هنگام ورود مهمان می‌پوشند. مادر خانواده هم در تلاش است در حد امکان و توان غذای مطلوبی برای مهمان تهیه کند. هنگام ورود با چای یا شربتی از مهمان پذیرایی می‌شود و در حد توان میوه‌های فصل برای مهمان تهیه می‌شود. مهمان که رسید صاحبخانه به استقبال او می‌رود و موقع خداحافظی تا مسافتی مهمان را بدرقه می‌کند.

موقع خوردن، صاحبخانه قبل از مهمان دست به سفره غذا نمی‌برد و تا پایان غذای مهمان هم از خوردن دست نمی‌کشد تا مهمان به خاطر تنها ماندن در خوردن خجالت نکشد.

یکی از رسوم ایرانی‌ها تعارف چندباره به مهمان برای خوردن همه غذاهایی است که برای او آماده کرده‌اند. این رسم البته با شدت و ضعف‌هایی در نقاط مختلف ایران وجود دارد و حتی زمانی هم که مهمان میل چندانی به خوردن ندارد، گاهی مجبور می‌شود به خاطر رد نکردن تعارف میزبان چند لقمه بیشتر بخورد.

گاهی ممکن است کدورتی میان دو نفر پیدا شود و حتی تا مدت‌ها میانشان شکرآب شده باشد اما در فرهنگ ایرانی ورود مهمان اعم از دوست و دشمن تفاوتی ندارد و مهمان معمولا از در منزل رانده نمی‌شود.

در کنار آداب مهمانی برخی از رفتارها هم شکل می‌گیرد که باعث پیوند و دوستی بیشتر می‌شود. مهمانی که در کنار سفره میزبان حاضر شود و از غذایی که صاحبخانه برای او آورده بخورد، در فرهنگ ایرانی باید حق سفره و حرمت آن را نگه دارد و در بسیاری از آداب و روابط اجتماعی خود نسبت به این احسان میزبان توجه داشته باشد. رعایت حق سفره در بسیاری از تعاملات اجتماعی نقش موثری ایفا می‌کند. در چنین مواقعی معمولا می‌گویند مهمان نمک‌گیر میزبان شده است و باید حق نمک را نگه دارد. به کسی که با وجود همه مهربانی‌های میزبان جوانب احترام را رعایت نکند می‌گویند او نمک خورده و نمکدان شکسته است. این عبارت که همواره به صورت ضرب‌المثل در فرهنگ عمومی استفاده می‌شود، نزد مردم اهمیت فراوانی دارد و آدم‌ها دوست ندارند در تعاملات اجتماعی و رفتار فردی چنین تعابیری را در مورد آنها به کار ببرند. بنابراین مهمان هم وظایفی دارد و موقع ورود به خانه میزبان حرمت نگه می‌دارد و باید چشم پاک داشته باشد و سر نگه دارد. روا نیست مهمان بعد از خروج از خانه اسرار میزبان خود را با دیگران در میان بگذارد و او را بی‌آبرو کند.

در کنار همه اوصاف پسندیده‌ای که درخصوص مهمان‌نوازی ایرانیان آورده شد، توجه به این نکته حائز اهمیت است که برخی رفتارها و رویه‌هایی که در مهمانی‌ها در پیش گرفته می‌شود قابل دفاع نیست. تجربه نشان داده برخی ایرانی‌ها رسم و عادتی را برای پذیرایی از مهمان در پیش گرفته‌اند که با برخی آداب سنتی و دینی سازگاری ندارد.

اسراف و هزینه کردن‌های بی‌مورد در برخی از مهمانی‌ها و تهیه چند نوع خورشت و غذا گاه مشکلاتی را برای خانواده‌ها پیش آورده است. برخی گمان می‌کنند برای نشان دادن احترامی که برای مهمان قائلند باید بیش از ظرفیت مهمانی تهیه و تدارک دید. پهن کردن این سفره‌های پرخرج برای برخی به صورت رویه‌ای درآمده است که باعث کم شدن رفت و آمدها میان دوستان و آشنایان شده است. هزینه‌های اضافی برای برگزاری مهمانی چندان پسندیده نیست و معلوم نیست همه غذاهایی که برای یک مهمان تهیه شده مورد استفاده مهمان قرار گیرد. گاه وجود این سفره‌های رنگین باعث می‌شود مهمان گمان کند او هم برای نشان دادن عزت و احترام‌ باید چنین هزینه‌هایی را متحمل شود و از این رو فکر مهمانی رفتن و مهمانی دادن‌ها را از سر بیرون می‌کند. مراجعه به متون و منابع اسلامی و رجوع به سنت و سیره معصومان نشان می‌دهد رویه این بزرگواران در پذیرایی از مهمان تاکید بر سادگی و پرهیز از تجمل و هزینه‌های اضافی بوده است.

مهمان همچون عضوی از خانواده

در بسیاری از فرهنگ‌ها مهمان را نمی‌توان از در خانه راند. برخی ممکن است در شرایطی درگیر مشکلات اجتماعی باشند و برای حفظ جان، مال یا آبرو به خانه کسی پناه ببرند. این افراد در چنین مواقعی، وقتی به‌عنوان مهمان وارد خانه کسی شدند در حکم اعضای خانواده او هستند و میزبان در حد توان می‌کوشد مهمان را در مقابل هجوم فشارهای وارده حفظ کند.

حکایت‌های بسیاری در زمینه فداکاری میزبان برای دفاع از مهمان در ادبیات فارسی و منابع تاریخی وجود دارد و حتی به این نکته اشاره شده که در بسیاری از موارد وقتی حاکمان و صاحبان زر و زور درصدد دستیابی فرد مظلومی بودند و او به خانه کسی وارد می‌شد، آن فرد حتی تا پای جان در دفاع از مهمان خود می‌کوشید.

فتاح غلامی

دین و زندگی