تقلید ناقص از الگوی مدرن در معماری شهری

سبک معماری قدیم و جدید چه تفاوت‌هایی با هم دارد؟ مهرداد هاشم‌زاده همایونی، رئیس هیات مدیره کانون مهندسان معمار دانشگاه تهران در گفت‌وگو با جام‌جم به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.

معماری جدید در بناهای شهری و منازل شخصی از چه معیارهای علمی پیروی می‌کند؟ آیا این نوع طراحی باعث ایجاد تغییراتی در سبک زندگی انسان‌ها شده است؟ جایگاه و پایگاه اقتصادی،‌ شغل و حرفه و میزان درآمد چه تاثیری بر سبک معماری امروزی دارد؟ سبک معماری قدیم و جدید چه تفاوت‌هایی با هم دارد؟ مهرداد هاشم‌زاده همایونی، رئیس هیات مدیره کانون مهندسان معمار دانشگاه تهران در گفت‌وگو با جام‌جم به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.

سبک قدیم معماری و معماری جدید در زندگی مردم شهری و روستایی چه تفاوت‌هایی دارد؟

تفاوت‌ها بسیار زیاد است. در قدیم خانواده‌های چند خانواری بودند که شامل پدر و مادر، فرزندان، عروس یا داماد و نوه‌ها می‌شدند. در چنین خانواده‌هایی سعی می‌شد افراد کنار همدیگر باشند و در یک محیط خانوادگی روزگار بگذرانند. در چنین خانواده‌هایی امکانات هم به نسبت کمتر بود و افراد از فضای خانه به نحو مشترکی استفاده می‌کردند.

در شرایط جدید، جامعه به سمت خانواده تک‌هسته‌ای رفته و امکانات زندگی هم بیشتر شده است. مثلا در گذشته بسیاری از خانه‌ها حمام نداشتند و افراد برای استحمام به خارج از منزل می‌رفتند. حمام داشتن آن موقع برای افرادی بود که از سطح زندگی بالاتری برخوردار بودند، اما الان خانه‌ای وجود ندارد که حمام نداشته باشد.

نوع مشاغلی که افراد در قدیم داشتند نیز با شرایط فعلی متفاوت است. در گذشته بسیاری از افراد از طریق کشاورزی پیشه‌وری یا کسب جز به امرار معاش می‌پرداختند، اما در دوره فعلی بسیاری از آدم‌ها به‌عنوان کارمند نهادها و ادارات دولتی و غیر دولتی مشغول فعالیت هستند و ممر درآمدی دارند.

آیا نوع شغل در سبک زندگی و معماری منازل ثاثیرگذار بود؟

بله. فردی که کشاورز بود حتما در خانه‌اش یک انبار بزرگ برای نگه داشتن محصول داشت. کسی که نجاری یا آهنگری می‌کرد. در محیط و فضای داخلی یا بیرونی منزل خود محلی را برای نگهداری وسایل کسب و کار خود در نظر می‌گرفت و حتی بخشی از محل زندگی او به‌عنوان محلی برای کارگاه و انجام کارهایی مربوط به حرفه و پیشه‌اش در در نظر گرفته می‌شد. بسیاری از آدم‌ها در گذشته صرف نظر از شغل و حرفه‌ای که داشتند برای خودشان مکانی را برای نگهداری دام و طیور در نظر می‌گرفتند، اما در شرایط کنونی کمتر اتفاق می‌افتد در فضای داخلی خانه چنین امکانی را فراهم کرد.

در گذشته که پیشرفت زندگی مثل امروز نبود اعضای خانواده در فصول سرد سال بسیاری از مایحتاج زندگی خود را در یکی از اتاق‌های خانه ذخیره می‌کردند، چون امکان داشت با شروع سرما بسیاری از محصولات به آسانی تهیه نشود. بنابراین اقتصاد، کسب و کار، حرفه و شغل در طراحی و معماری منازل نقش موثری داشت.

با توجه به شرایط فعلی که سبک زندگی و نوع معماری هم تغییر پیدا کرده آیا در حال حاضر هم شغل بر نوع معماری مثل گذشته تاثیر می‌گذارد؟

الان مثل گذشته نیست و شغل تاثیر چندانی بر سبک معماری خانه‌ها ندارد، آنچه بیشتر در این زمینه اهمیت پیدا می‌کند نوع درآمدهاست. مهم نیست فرد چه شغلی دارد، بلکه هر کسی از درآمد بیشتری برخوردار باشد، برای طراحی نقشه منزل و معماری دکوراسیون آن بیشتر هزینه می‌کند. بنابراین میزان درآمدها بیش از گذشته در سبک معماری موثر است. پول تعیین می‌کند ما چه خانه‌ای بسازیم و چه معماری‌ای را برای طراحی آن به کار ببریم.

در مورد کیفیت مطلوب زندگی در گذشته براساس نوع معماری سنتی مباحث زیادی مطرح شده است. بسیاری معقتدند در گذشته نوع معماری خانه‌‌ها‌ امکان زیادی را برای ارتباط میان اعضای خانواده و همسایه‌ها با یکدیگر فراهم می‌آورد. آیا این امکان وجود دارد که بر مبنای مقتضیات کنونی و با توجه به این که شهرها پذیرای میزان جمعیت بیشتری به نسبت گذشته هستند همان نمادها و الگوهای معماری گذشته را برای شهرسازی و خانه‌سازی‌های جدید به کار برد؟

گمان نمی‌کنم به شیوه گذشته امکان ارائه طرح‌های معماری قدیم و سنتی در فضای شهری کنونی و محل‌های زندگی افراد و خانواده‌های مختلف وجود داشته باشد. منتهی باید توجه داشت این تغییر روند زندگی و تحول سبک‌های معماری در کشورهای توسعه یافته مثل ایران رخ داده است. راهکاری که در چنین کشورهایی برای الگوگیری از سبک‌های قدیم معماری وجود دارد این است که طراحان فضای خصوصی‌ای را که در معماری گذشته وجود داشت به شکل عمومی طراحی کردند. آنها در شهرها فضاهای عمومی ایجاد کردند که مردم در گذشته به صورت خصوصی در محل زندگی خود از آن استفاده می‌کردند. در ایران از این الگو استفاده نشد و خانوارهایی که قرار بود در یک مکان مسکونی محدود با یکی دو طبقه اسکان پیدا کنند، آپارتمان‌های چند طبقه و چند واحده را به‌عنوان محل اسکان خود انتخاب کردند که امکانات و فضای عمومی کمتری داشت. الگوی مدرن آپارتمان‌نشینی را می‌توانید در شهرک اکباتان یا پیکان شهر ببینید که فضای عمومی خوبی دارد و مردم می‌توانند در چنین فضاهای عمومی با همدیگر تعاملات اجتماعی برقرار کنند. متاسفانه در شرایط فعلی بهره‌برداری از الگوی مدرن به صورت ناقص مورد استفاده قرار گرفته است و این تقلید ناقص تبعاتی را برای زندگی شهری به وجود آورده است.

در فضای منازل کنونی که بیشتر آپارتمانی است امکاناتی مثل شومینه برای خود ایجاد می‌کنیم که عملا استفاده چندانی از آن نمی‌شود و حتی فضای داخلی منزل را هم محدود می‌کند. دلایل گرایش مردم به چنین طراحی‌های کم استفاده یا بی استفاده در خانه چیست؟

چند عامل را می‌توانیم برای این موضوع فهرست کنیم. یکی آن که بسیاری از مردم فقط براساس پیروی از یک سبک زندگی یا الگویی در جامعه که مورد استفاده قرار می‌گیرد از چنین طرحی استفاده می‌کنند بدون این که حتی کاربرد مفیدی از این فضا داشته باشند. متاسفانه چنین روندی در بخش‌هایی از جامعه تسری پیدا کرده است.

نکته دیگر این که گروهی در جامعه درصدد تطبیق جایگاه و پایگاه اجتماعی و اقتصادی خود با افراد پردرآمد هستند و تصور می‌کنند اگر از همان دکوراسیون و طراحی ای که در فضای داخلی منزل یک فرد پردرآمد به کار رفته در منازل خود استفاده کنند، منزلت اجتماعی آنان ارتقا پیدا می‌کند. این نوع رفتار به‌ویژه در عرصه طراحی و معماری منازل از دهه چهل به این طرف در کشور شیوع پیدا کرده است. در بخش‌هایی از شمال شهر تهران از همان دهه چهل برخی منزل خود را براساس طراحی خانه‌های اسپانیایی یا ایران باستان می‌ساختند. الان هم گاهی دیده می‌شود نوعی طراحی فضای بیرونی منزل که شاید برای دو طبقه یا سه طبقه زیبا به نظر برسد، برای ساختمان‌های ده طبقه یا بیشتر به کار می‌رود. این نشان می‌دهد سبک زندگی برخی، چندان با معیارهای علمی تطابق ندارد.

فتاح غلامی

دین و زندگی