عذرخواهی ، عادتی که نباید فراموش شود

عذرخواهی چیست، چرا اهمیت دارد و به چند دسته تقسیم می‌شود؟

عذرخواهی از لحاظ تقسیم‌بندی چند نوع است؛ مهم‌ترین آن اول عذرخواهی واقعی است؛ یعنی نوعی از عذرخواهی که حاصل پشیمانی فرد از کرده خود است. در این نوع عذرخواهی آنچه به‌عنوان عذر بیان می‌شود، صادقانه و از روی جبران بیان می‌شود.

نوع دیگر عذرخواهی هم عذرخواهی مصلحتی است، فرد از روی الزامات با منافع خود است که عذرخواهی می‌کند. آنچه اینجا اهمیت دارد عذرخواهی واقعی است؛ یعنی نوعی از عذرخواهی که گفتم از روی پشیمانی و جبران انجام می‌شود، چرا که نوع دوم عذرخواهی نتایج مثبتی ندارد و اغلب برای منافع خود بیان می‌شود. اما عذرخواهی حقیقی نوعی ضرورت اخلاقی است. یعنی اگر ما به خطای خود پی بردیم و پشیمان از انجام آن شدیم، در نهایت عذرخواهی کردن بر ما واجب می‌شود و اگر چنین نکنیم آرام نخواهیم شد و به سلامت روانی خود و رابطه‌ای که با دیگران داریم لطمه خواهیم زد. باید در این مورد پشیمانی خود را ابراز و در صدد اصلاح رفتار خود برآییم. پس عذرخواهی، هم در کلام است و هم در جبران خطا.

عذرخواهی چه تأثیراتی بر روحیه افراد دارد؟

عذرخواهی موجب اعتماد به نفس می‌شود، چرا که باعث می‌شود فرد قابل اعتماد شود، روابط بهتری داشته باشد و شخصیت خود را منعطف و اصلاح‌پذیر نشان دهد. از سوی دیگر فردی که توان عذرخواهی دارد به دیگران انرژی مثبت می‌دهد و آنها را از وجود خود خشنود و در رابطه با خود راحت و مثبت‌نگر می‌کند.

در زندگی شهری ما با توجه به انفجار جمعیت و سوءتفاهماتی که در محیط زندگی، کار و حتی اماکن عمومی ایجاد می‌شود، همواره شاهد تنش‌های مختلف و درگیری‌های زیاد هستیم، عذرخواهی در چنین وضع اجتماعی خاصی چه کمکی می‌تواند بکند؟

اگر به تعریفی که ابتدا از عذرخواهی کردم برگردیم، باید بگویم در سطح اجتماعی عذرخواهی‌ای واقعی است که مؤثر باشد؛ یعنی‌ آن عذرخواهی که از پشیمانی حقیقی بر بیاید و با جبران همراه باشد. یعنی فرد علاوه‌بر عذر‌خواهی، اگر امکانی برای جبران خطای خود دارد، درصدد جبران برآید و گام‌هایی عملی در این راه بردارد.

عذرخواهی واقعی آرامش بخش است، نه عذرخواهی مصلحتی. این عذرخواهی واقعی است که می‌تواند در شرایطی به جبران منجر شود و همین مساله در جامعه نوعی روحیه امنیت و صمیمیت ایجاد می‌کند. نکته دیگری که به لحاظ اجتماعی وجود دارد حفظ شأن و اثر عذرخواهی از طریق انجام واقعی و به اندازه آن است. نباید در جامعه این‌گونه جا بیفتد که هرکس هرچه خواست انجام دهد و با عذرخواهی موجب فراموشی همه اشتباهاتش، هم برای خود و هم دیگران شود.

عذرخواهی قداست دارد، ما باید کمتر خطا کنیم تا کمتر مجبور به عذرخواهی شویم و به این ترتیب اگر خطایی هم کردیم با توجه به تلاشمان برای خطای کمتر، به عذرخواهی خود ارزش دهیم و به لحاظ اجتماعی این عمل را به عنوان یک فضیلت ارزشمند اخلاقی کم اثر و متظاهرانه نگردانیم.

عذرخواهی باعث تقویت روحیه همکاری افراد در جامعه و وحدت هم می‌شود، به دلیل همان صمیمیتی که نتیجه چنین عملی است. این نکته‌ای است که بخصوص جامعه ما به آن نیاز دارد؛ فرهنگ عذرخواهی و وحدت صمیمانه.

برای خیلی‌ها عذرخواهی دشوار است، چرا که در تضاد با جایگاه یا غرور فرد قرار می‌گیرد، یعنی برای مثال مدیر یا پدر است و عذرخواهی از فرزند یا زیردستش برایش دشوار است، راه‌حل شما در برابر چنین تضادی چیست؟

اول این که یک مدیر و مسئول باید در جایگاه خودش شایسته باشد. یک پدر باید یک پدر خوب و یک مسئول باید مسئولی شایسته باشد. برای چنین انسانی موقعیت عذرخواهی همیشگی نیست یعنی او به نحوی ناشیانه مدام خطا نمی‌کند که مجبور به عذرخواهی شود.

اگر یک مسئول به معنای واقعی کلمه مسئول و متعهد، مدیر و مدبر باشد آنگاه عذرخواهی کردن او هم در مواقعی که اشتباه می‌کند بخشی از مسئولیت، تعهد، مدیریت و تدبیر او خواهد بود.

عذرخواهی عادت خوبی است، اما رفتاری نیست که همیشه انجام دادنش خوب باشد، شایسته‌سالاری و تیپ نرمال شخصیتی است که عذرخواهی را معنادار می‌کند، این که کسی در جایگاهی که شایسته آن نیست تکیه بزند یا مسئول نباشد و مسئولیت بپذیرد، آن‌گاه بیشتر کارهایی که می‌کند خطا خواهد بود و لذا عذرخواهی کردنش هم معنایی نخواهد داشت، به‌طور کلی حضور او در آن جایگاه خطاست.

خیلی از مواقع ما خطایی می‌کنیم که قابل جبران نیست، اما عذرخواهی می‌کنیم. اینجا واکنش کسی که خسارت دیده و از او عذرخواهی می‌کنیم خیلی مهم خواهد بود. به نظر شما این واکنش چگونه باید باشد؟

این به مساله دیگری مرتبط است که گذشت و بخشش نام دارد. جامعه باید در عین این که فرهنگ عذرخواهی پیدا می‌کند، فرهنگ گذشت و بخشش هم داشته باشد.

این دو لازم و ملزوم هم هستند و هر کدام دیگری را تقویت می‌کند. باید با دید گذشت به اشتباهات دیگران نگاه کرد و این لازمه‌اش پشیمان بودن خطاکار از اشتباه خود است.

در ترویج فرهنگ عذرخواهی چه عواملی مؤثر است؟

خوب مثل هر مقوله دیگری در زمان ما رسانه‌ها در ترویج و گسترش این موضوع بسیار اهمیت دارند. در درجه بعد شخصیت‌های الگو تاثیرگذار هستند؛ مثل افرد معروف و محبوب و مسئولان و سیاستمداران. اگر در سطوح بالا این فرهنگ رعایت شود و آنها بابت اشتباهات خود از مردم عذرخواهی کنند، آن‌گاه بین مردم راحت‌تر عذرخواهی به یک ارزش بدل می‌شود.

نکته مهم دیگر، طلب عذرخواهی است. فرد با هر میزان بخشندگی اگر نیاز می‌بیند که از او عذرخواهی شود باید این نیاز خود را بیان کند، به خصوص در فضاهای صمیمی مثل رابطه زن و شوهری، دوستی یا اختلافات خانوادگی این نیاز به عذرخواهی باید بیان شود.

سهراب شکیب

دین و زندگی