زبان معیار و رسانه ملی

نسبت ادبیات و رسانه ملی

چند سال پیش، برخی کارشناسان زبان فارسی نسبت به استفاده از برخی واژه‌ها یا حتی شکل‌گیری نوعی زبان فانتزی در رسانه ملی ـ که از طریق مجموعه طنز شب‌های برره به جامعه نفوذ کرده بود و زبان گفتار مردم را حتی در مناسبات اداری تحت تاثیر خود قرار داده بود ـ انتقاد کردند. هرچند بحث تکیه‌کلام در رسانه ملی و تبدیل آن به مدل‌های زبانی، گفتاری در سطح جامعه بحث مفصلی است که فقط گوشه‌ای از نسبت ادبیات و رسانه ملی و تاثیرات متقابل آن را نشان می‌دهد. در این رویکرد، ادبیات به عنوان یک ابزار و تکنیک در نسبت با رسانه و کارکردهای آن مورد واکاوی قرار می‌گیرد، اما ادبیات در عین این که به عنوان ابزار و تکنیک در خدمت رسانه قرار می‌گیرد، به عنوان یک منبع و مرجع یا موضوع و مفاد هنری ـ فرهنگی دستمایه ساخت برنامه‌های تلویزیونی نیز قرار می‌گیرد و به سوژه‌ای رسانه‌ای بدل می‌شود.

اگر حوزه‌های مختلف اجتماعی و تاریخی را معیاری برای ساخت برنامه‌های تلویزیونی قرار دهیم، بدون شک هیچ کدام به اندازه ادبیات و شخصیت‌های ادبی فرهنگ و زبان فارسی نمی‌تواند دستمایه این فرآیند تولیدی قرار بگیرد، اما باوجود گنجینه غنی ادبی که داریم، تهیه‌کنندگان و برنامه‌سازان تلویزیونی آنچنان که شایسته است، از ظرفیت‌ها و ظرافت‌های ادبی در تولیدات رسانه‌ای بهره نبرده‌اند. کافی است، به حافظه تاریخی تصویری خود مراجعه کنید، ببینید چند برنامه تلویزیون یا رادیویی را به یاد می‌آورید که ادبیات محور بوده و در ذهن شما ماندگار شده است. حتی شاید دوستداران و علاقه‌مندان جدی ادبیات که مخاطبان خاص برنامه‌های ادبی هستند، کمتر از انگشتان یک دست برنامه ادبیات محور به یاد نیاورند. این در حالی است که ادبیات در فرهنگ و تمدن ما عقبه طولانی دارد و کمتر ایرانی پیدا می‌شود که شعر و ضرب‌المثل به یاد نداشته باشد؛ حتی بسیاری از پیرمردان قدیمی که سواد خواندن و نوشتن نداشتند، اشعاری از شعرای معروف ایرانی را حفظ بودند.

با این حال باید پرسید، چند درصد فیلم‌ها و سریال‌های ما به روایت زندگی ادیبان و شاعران بنام ایرانی پرداخته‌اند؟ غیر از سریال شهریار، کدام سریالی را به یاد می‌آورید که قهرمان قصه‌اش یک شاعر باشد؟ حتی برنامه‌های مستندی که به زندگی و آثار شعرای بزرگ ایرانی بپردازد، کمتر ساخته شده است. بخشی از نسل جوان ما فقط نام سعدی و حافظ و مولوی را شنیده یا دست‌کم چند شعر از آنها به یاد دارند. مفاخر و مشاهیر ادبی ما برای نسل جوان هنوز ناشناخته است. یکی از امتیازات بزرگ ادبیات فارسی نسبت به مقولات دیگر فرهنگی ـ هنری این است که عموم مردم، شخصیت‌های شاخص آن را می‌شناسند و به آنها علاقه دارند. ادبیات در عین حال که یک موضوع تخصصی است، عمومیت دارد و همگانی نیز هست و اقشار مختلف اجتماعی با آن ارتباط برقرار می‌کنند.

ادبیات، عام‌ترین موضوع خاصی است که سویه مردمی دارد و هیچ کس با آن غریبه نیست، اما به قول هگل هر امر آشنایی لزوما شناخته شده نیست و متاسفانه رادیو و تلویزیون ما از ظرفیت و پتانسیل ادبیات چه در وجوه سرگرم‌کنندگی و چه وجه علمی ـ فرهنگی از آن کمتر استفاده کرده است. تجربه نشان داده و یافته‌های روان‌شناسی یادگیری نیز بر آن تاکید می‌کند که آموزش و فرهنگسازی در بستر بازی و سرگرمی، ازجمله بهترین روش‌های آموزشی و انتقال مفاهیم علمی به دیگران است. شکل‌گیری مسابقات تلویزیونی براساس شخصیت‌شناسی ادبی می‌تواند به انتقال میراث ادبی به نسل جدید کمک کرده، بسیاری از جوان‌ها را با مشاهیر و مفاخر علمی و ادبی آشنا کند.

حفظ زبان معیار

واقعیت این است که در نسبت تلویزیون و ادبیات، هیچ چیز به اندازه حفظ و صیانت از زبان معیار و جلوگیری از رواج برخی واژه‌سازی‌های غلط که گاه از زبان محاوره‌ای و عامه وارد می‌شود، اهمیت ندارد. متاسفانه گاهی در تیزرهای تبلیغاتی و آگهی‌های بازرگانی، شاهد استفاده از برخی واژه‌ها و اصطلاحات غلطی هستیم که می‌تواند بتدریج سلامت زبان فارسی را تهدید کند و به آن آسیب بزند. ازجمله این موارد، می‌توان به برخی تکیه‌کلام‌ها در مجموعه‌های نمایشی اشاره کرد که به واسطه جذابیت و محبوبیتی که پیدا می‌کنند، ممکن است در صورت دوری از زبان معیار بتدریج به چرخش زبانی غلط در سطح جامعه و فرهنگ عمومی بدل شود. شاید گاهی سخت باشد، اما در هر شرایطی نباید به بهانه جذب مخاطب و جذابیت برنامه از زبان فارسی به شکل غلط و غیراصولی استفاده کرد. در دیالوگ‌نویسی‌ها چه در سینما و چه تلویزیون هیچ معیاری مهم‌تر از رعایت زبان معیار نیست.

سیدرضا صائمی

جام‌جم