وقتی آب، میراث فرهنگی را می‌بلعد

یکی از ظواهر توسعه در جوامع سدسازی است، موضوعی که در کنار به وجود آوردن فرصت‌های اقتصادی جدید و ایجاد اشتغال برای جامعه، زیست‌بوم منطقه و مظاهر تاریخی و فرهنگی را در معرض تهدید قرار می‌دهد و گاهی به مشکلات عدیده اجتماعی در اثر مهاجرت منجر می‌شود. از آنجا که کشور ما یکی از نخستین مناطق استقرار بشر اولیه به شمار می‌آید، آثار بی‌شماری از تمدن‌های کوچک و بزرگ در سراسر ایران وجود دارد که هر بار وقتی خبر ساخت سدی جدید شنیده می‌شود، در دل دوستداران فرهنگ و تاریخ این سرزمین هراس می‌افتد که مبادا این نشانه‌های ارزشمند تاریخ و فرهنگ بشری به زیر آب برود.

شاید سد سیوند از نخستین سدهایی بود که با ساخت آن، بخش زیادی از آثار باستانی منطقه زیر آب می‌رفت و فشار افکار عمومی، مسئولان وزارت نیرو را مجبور کرد به پای میز مذاکره با سازمان میراث فرهنگی بنشینند و برای زمان دادن به فعالیت‌های نجات‌بخشی با این سازمان همکاری کنند.

آبرسانی و محوطه‌های باستانی

براساس بند ج ماده 114 قانون برنامه چهارم توسعه تمام وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات دولتی موظفند قبل از اجرای طرح‌های عمرانی گسترده در مرحله امکان‌سنجی و مکان‌یابی نسبت به انجام مطالعات فرهنگی ـ تاریخی میراث فرهنگی اقدام کنند. هرچند مسئولان پژوهشگاه میراث فرهنگی و شرکت آب‌نیرو بر تعامل و همکاری با یکدیگر در روند ساخت و ساز سدها و کاوش‌های نجات‌بخشی تأکید دارند، با وجود تلاش و پیگیری‌ پژوهشگاه میراث فرهنگی برای انجام مطالعات فرهنگی ـ تاریخی در حوزه سد سیلوه پیرانشهر آذربایجان غربی و شناسایی هشت محوطه تاریخی در این منطقه، کار ساخت این سد همچنان ادامه دارد. به گفته کارشناسان این پژوهشگاه، این هشت محوطه در محدوده‌ای به طول 17 کیلومتر که مسیر کانال انتقال آب بود، مورد بررسی و شناسایی قرار گرفت و معلوم شد این محوطه‌ها، به عصر مفرغ (هزاره سوم ق.م) و دوره‌های تاریخی مانند اشکانی مربوط است.

کارشناسان میراث فرهنگی به منظور شناسایی بیشتر محوطه‌های پیرامون سد خواستار بازدید از محدوده دریاچه سد شدند که با ممانعت مسئولان سد مواجه شدند و در نهایت عملیات ساخت سد بدون توجه به درخواست‌های پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ادامه یافت. البته باید اشاره کرد کارفرمای این سد شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی است. پیشتر نیز سد پیغام چای با وجود درخواست‌ مکرر پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری برای انجام عملیات نجات‌بخشی آثار فرهنگی ـ تاریخی و بر خلاف قانون در دست ساخت قرار گرفت.

مدیران اقتصادمحور

برخی منتقدان بر این باورند که مدیران و مسئولان ما در طرح‌ها و برنامه‌های توسعه، کمتر براساس اقتصاد زیست‌بومی ارزشگذ‌اری و سیاستگذاری می‌کنند و افرادی که در راس پروژه‌های بزرگ سدسازی قرار دارند، زبان اقتصادی کلاسیک بازاری را معیار قرار می‌دهند. آنها معتقدند تا زمانی‌که ارزشگذاری در حوزه میراث فرهنگی و زیست‌محیطی جدی نشود، ما همچنان درگیر مسائلی مانند پیامدهای سد گتوند هستیم. در مقابل، برخی درخصوص محوطه‌های باستانی معتقدند اگر این محوطه‌ها به زیر آب بروند، از تجاوز و حفاری‌های غیرقانونی در امان خواهند ماند.

شبکه‌های انتقال آب، بلای جان محوطه‌های تاریخی

دکتر حمیده چوبک، رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی با تأکید بر این که پژوهشکده میراث باستان‌شناسی با شرکت آب‌نیرو و وزارت نیرو تعامل خوبی دارد به جام‌جم می‌گوید: در زمینه انتقال شبکه‌های آب که مربوط به استان‌هاست، مشکلات متعددی داریم. مناطقی که بر سر راه انتقال شبکه‌های آبرسانی از مخزن سد واقع شده‌اند، مورد مطالعه و بررسی قرار نمی‌گیرند و با مسئولان این طرح‌ها که بیشتر استانی هستند نامه‌نگاری کرده‌ایم، اما پاسخی به ما نمی‌دهند.

به گفته او، در مطالعات اولیه ساخت سد، تنها مناطقی که زیر آب می‌رود مورد بررسی قرار می‌گیرد، اما مطالعه‌ای در زمینه شبکه‌های آبی که قرار است با احداث این سدها ایجاد شود، صورت نمی‌گیرد. چوبک اشاره می‌کند در حال حاضر، پژوهشکده برای صدور مجوز، نقشه شبکه‌هایی را که با پایان کار سد ایجاد می‌شود، مطالبه می‌کند. چوبک در این زمینه به استعلام از مسئولان سد پارسیان در شهرستان ممسنی استان فارس برای ارائه شبکه‌های آبرسانی اشاره می‌کند. به گفته او، این شهرستان دارای مجموعه‌ای ارزنده از آثار تاریخی است.

او با بیان این که ساخت سد و انتقال آب، دو مقوله جداگانه است و سازمان‌های مختلفی مانند جهاد کشاورزی در آن دخیل هستند، عنوان می‌کند: به دنبال این هستیم تا سازمان‌های مسئول، پیش از طراحی و ساخت این شبکه‌ها از پژوهشکده باستان‌شناسی استعلام کنند.

اما چرا ساخت برخی سدها مانند سیوند و سیمره تا این اندازه با چالش همراه بود؟ چوبک با بیان این که پیش از این سدها بدون توجه به نتایج مطالعات و دریافت مجوز ساخته می‌شدند، می‌افزاید: در این موارد، شرکت کارفرما سازمان میراث فرهنگی را در مقابل یک عمل انجام شده قرار می‌داد و سازمان پیش از آبگیری فرصت کوتاهی برای انجام بررسی و کاوش‌ نجات‌بخشی داشت. برای کاوش یک منطقه چند هکتاری به بیش از 10 سال زمان و چند میلیارد بودجه نیاز است در حالی ‌که با بودجه اندک و زمانی یکی دو ساله می‌توان به ضروری‌ترین موارد پرداخت.

به گفته رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی، مطالعه دقیق یک محدوده تاریخی نیاز به میلیاردها تومان هزینه دارد، به صورتی که شاید ساخت سد در برابر آن مقرون به‌صرفه نباشد، ولی باید به یاد داشت میراث فرهنگی منحصربه‌فرد و تکرارنشدنی است و البته شاید به جای ساخت سد راه‌های دیگری وجود داشته باشد. او در واکنش به این موضوع که آثار باستانی در زیر آب محفوظ خواهند بود، می‌گوید: این گفته واقعی نیست، چراکه مطالعات نشان داده این آثار در آب در معرض فرسایش شدیدی قرار می‌گیرد.

او با اشاره به رویکرد دولت یازدهم درخصوص سدسازی ابراز امیدواری می‌کند، همکاری و تعامل بیشتری با پژوهشکده باستان‌شناسی برای احداث سدهای جدید صورت بگیرد.

آینده کشور برای ما اهمیت دارد

یک مقام آگاه نیز در تشریح روند استعلام از سازمان‌های مربوط با بیان این‌که شرکت آب و نیرو همزمان با آغاز مطالعات برای احداث یک سد از پژوهشکده باستان شناسی از این مؤسسه استعلام می‌کند، به جام‌جم می‌گوید: با آغاز مطالعات و بررسی‌های باستان‌شناسی در مرحله اول با مشخص کردن محوطه‌های تاریخی، آنها را دسته‌بندی و ارزش‌گذاری می‌کنند و در مرحله بعد کاوش‌های باستان‌شناسی صورت می‌گیرد که در میان پژوهش‌های باستان‌شناسی بیشترین هزینه‌ها را نیز می‌طلبد. انجام مطالعات تکمیلی پس از اعلام امکان‌پذیری احداث سد از سوی پژوهشگاه، صورت می‌گیرد. به گفته او، در صورت داشتن ارزش تاریخی یک محوطه باستانی، سازمان میراث فرهنگی اختیار دارد کار یک پروژه عمرانی مانند سدسازی را متوقف کند و ما نیز بر اساس مستندات موجود از ادامه مطالعات و اجرای طرح صرف‌نظر می‌کنیم. او در این زمینه به سدی در استان لرستان اشاره می‌کند که به دلیل فراوانی آثار از همان ابتدا مجوزی از سوی پژوهشکده باستان‌شناسی برای احداث آن صادر نشد و می‌گوید:‌ اصولا رسانه‌ای کردن موضوع در چنین مواردی به نفع حفظ آثار ملی نیست.

به گفته وی در طرح سدسازی دو نوع مجوز از سازمان میراث فرهنگی گرفته می‌شود. ابتدا مجوزی برای احداث سد دریافت می‌شود و سپس مجوز دیگری برای آب‌گیری آن. او به سد سیوند اشاره می‌کند که با وجود جنجال‌ها بهترین پژوهش‌های باستان‌شناسی در منطقه را رقم زد، هر چند کارفرمای آن شرکت آب فارس بود، نه شرکت آب و نیروی ایران. وی با بیان این‌که در زمان ساخت سد کارون 3 از پژوهشگاه میراث فرهنگی استعلام شده بود، می‌افزاید: ولی در انجام مطالعات و بررسی‌های باستان‌شناسی تعلل شد و 6 ماه مانده به آبگیری سد آنها کارشان را آغاز کردند و با همکاری خارج از تعهد شرکت آب و نیرو با پژوهشگاه، کلیه تعهدات باستان‌شناسی پژوهشکده در فرصت کوتاه شش ماهه قبل از آبگیری سد انجام شد.

این مقام آگاه درباره شبکه آبرسانی که مورد انتقاد مسئولان پژوهشگاه میراث فرهنگی است نیز می‌گوید: عملیات خاکبرداری، خاکریزی و آبگیری بی‌تردید میزانی تخریب را متوجه محوطه‌های تاریخی یک منطقه خواهد کرد، اما در مورد خط انتقال آب که یک سازه خطی است می‌توان با جابه‌جایی مسیر انتقال از برخورد با محوطه‌های باستانی پرهیز کرد و این کار در تعامل مشترک با سازمان میراث فرهنگی صورت می‌گیرد.

او با بیان این ‌که فعالیت شرکت آب و نیروی ایران بیشتر متمرکز بر سدسازی بوده است، اظهار می‌کند: فعالیت خطوط انتقال بیشتر به عهده کارفرمایان استانی است. با وجود این، شرکت آب و نیرو آینده کشور را می‌بیند و با توجه به میراث فرهنگی و محیط زیست کشور به طراحی و ساخت خطوط انتقال آب و شبکه‌های آبرسانی اقدام می‌کند. برای مثال در طرح نیروگاه جریانی پل‌رود در استان گیلان، ما برای جلوگیری از برخورد با محوطه‌های تاریخی، مسیر خطوط انتقال آب را جابه‌جا کردیم.

آثاری که زیر آب رفتند

بیش از 130 محوطه تاریخی تنها با آبگیری سد سیوند زیر آب رفت و مهم‌ترین شهرهای ساسانی استان فارس ازجمله شهر ساسانی قیروکازرین با بیش از 2000 سال قدمت پشت دریاچه سد سلمان فارسی غرق شد.

پل مروارید با یک کتیبه در بخش جاده دز پارت در طرح سد کارون 4 زیر آب رفت، به‌طوری‌که آبگیری برخی محوطه‌ها و آثار تاریخی مورد تائید سازمان میراث فرهنگی هم قرار گرفت.

در آبگیری سدگتوند، گورهای عیلامی، گور دخمه، شیرهای سنگی و آثار باارزش دیگری به زیر آب رفت.

تیر 93، مهر گزارش داد باستان شناسان هنگام کاوش نجات بخشی محوطه تاریخی سد هنزاف دریافتند هیچ گور سالمی در این محدوده باقی نمانده و تمام آنها قبلا با بیل مکانیکی تخریب شده‌اند.

تیر 94 سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان دزفول از زیر آب رفتن بیش از 200 اثر تاریخی با احداث سد بختیاری در حد فاصل استان‌های لرستان و خوزستان خبر داد. به گفته او 100 تا 150 غار، هشت قبرستان تاریخی، آسیاب، کوره آجرپزی، پل و نقوش حکاکی شده برجسته در محدوده آبگیری این سد واقع شده‌اند که با آبگیری سد زیر آب خواهند رفت.

کمیل انتظاری

فرهنگ و هنر