تکیه‌کلام‌های جادویی

به عبارت دیگر گاهی درونمایه اثر از این طریق تکثیر شده و به شهرت آن کمک می‌کند. فراتر از این گاه این تکیه‌کلام‌ها چنان به یک سریال یا شخصیت آن و حتی بازیگرش الصاق می‌شود که تا سال‌ها به همان شناخته می‌شود. مثلا کلمه «افتاد» با نمایش دست داریوش ارجمند را در سریال ستایش به یاد می‌آورد. هنوز هم زبان و کلام برره‌ای از حافظه مخاطب پاک نشده است و شاید برای همیشه با شنیدن حمله «حساس نشو» یاد شخصیت ارسطو بیفتیم لذا تکیه‌کلام‌ها فراتر از ظرفیت و ساحت نمایشی خود کارکرد پیدا کرده و بسط می‌یابند.

افشای ناخودآگاه

واقعیت این است که تکیه‌کلام یک عادت گفتاری است که در گفت‌وگوهای روزمره یا رسمی از آنها استفاده می‌شود. هرچند این کنش غالبا به شکل ناخودآگاه صورت می‌گیرد و اراده مشخصی در کاربرد آنها وجود ندارد. در روانکاوی، تکیه‌کلام‌ها یک نوع عادت یا لغزش زبانی محسوب می‌شود که ضمیر ناخودآگاه آدمی را لو می‌دهد و تحلیلگران گاه با استناد به همین تکیه‌کلام‌ها از جهان زبانی یک فرد به دنیای درونی او پی می‌برند. جالب این‌که تکیه‌کلام‌ها فقط به سریال‌ها و شخصیت‌های نمایشی محدود نمی‌شود، بلکه در کلام گویندگان، مجریان و گزارشگران ورزشی و خبری نیز می‌توان نشانه‌هایی از آنها را دید.

تکیه‌کلام به مثابه کمدی

تکیه‌کلام‌هایی که گاه وجه تمایز گزارشگران مختلف از هم می‌شود. مثلا همه با شنیدن جمله «چه می‌کنه...» یا «چه گل نزنیه....» به یاد عادل فردوسی‌پور می‌افتیم و کلامی مثل «استقص‌دار» ما را به یاد گزارش‌های بهرام شفیع می‌اندازد. خشایار مستوفی در مجموعه «زیر آسمان شهر» مدام از «می‌زنم تو مخت‌ها...» استفاده می‌کرد. استفاده از کلماتی مثل«جان» یا «ببخشید» که با لحن و شکل خاصی ادا می‌شد از تکیه‌کلام‌های مهران مدیری است. در مجموعه «ساختمان پزشکان» نیز هومن برق‌نورد مدام از این جمله «با همین چهار تا استخوان....» یا بهنام تشکر از کلمه «اساسا» به عنوان تکیه‌کلام استفاده می‌کردند. در «شمس‌العماره» سامان مقدم نیز مرجانه گلچین و فرهاد آئیش تکیه‌کلام‌های مختلفی داشتند، امیر جعفری در «بدون شرح» از «خوب خیلی خوب» که با لحنی کشدار ادا می‌شد به عنوان تکیه‌کلام استفاده کرد. بسیاری از این تکیه‌کلام‌ها فی‌ذاته و بدون نسبت منطقی با متن و موقعیت، واجد ظرفیت‌های کمیک هستند و تنها به دلیل استفاده موتیف‌وار و با توجه به ویژگی‌های پرسوناژ و موقعیت قصه، بار کمیک به خود می‌گیرند.

دامنه زبان تلویزیونی

البته استفاده غیرمنطقی و غلط از تکیه‌کلام‌ها می‌تواند موجب آسیب زدن به زبان و ادبیات عمومی در جامعه شود به طوری که گاهی نسبت به برخی از تکیه‌کلام‌ها از سوی فرهنگستان زبان فارسی یا برخی اساتید حوزه ادبیات هشدار داده می‌شود. جذابیت این تکیه‌کلام‌ها و ترویج آن در سطح جامعه می‌تواند به ساختار زبان عمومی آسیب بزند، لذا در انتخاب و استفاده از آنها باید دقت و درایت لازم را به خرج داد. این تاثیرگذاری به قدرت و جذابیت تصویر بر زبان برمی‌گردد و نشان می‌دهد گاهی زبان تلویزیونی از قدرت و برد بیشتری نسبت به زبان همگانی برخوردار بوده و آن را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد.

از سوی دیگر اما تکیه‌کلام گاهی از درام جلو زده و بیش از عناصر دیگر نمایش به معرفی و جا افتادن قصه و شخصیت‌هایش در ذهن مخاطب کمک می‌کند. آنچه که در شرایط حاضر به ترویج این تکیه‌کلام‌ها دامن می‌زند بسط شبکه‌های اجتماعی و کاربرد آن در جامعه است. جالب این‌که گاهی این تکیه‌کلام‌ها به مسائل اجتماعی و سیاسی هم پیوند می‌خورد. مثلا در شرایط حاضر کاریکاتورها یا کاریکلماتورها در فضای مجازی ساخته شده که تکیه‌کلام‌های شخصیت‌های سریال پایتخت را به مذاکرات هسته‌ای پیوند زده وخود به خلق طنزهای جدیدی در فضای مجازی انجامیده است.

حتی این کاریکاتورها به فضای مطبوعات هم راه پیدا کرده و در نهایت دامنه کاربرد آنها از متن سریال بیرون زده است. به عبارت دیگر می‌توان گفت که این تکیه‌کلام‌ها به حاشیه‌های پررنگ‌تر از متن بدل می‌شوند که تا یک برهه زمانی مشخص مثلا تا چند مدت از پایان یک سریال در سطح جامعه به حیات خود ادامه می‌دهند. لذا می‌توان نتیجه گرفت که تکیه‌کلام‌ها واجد دو ظرفیت عمده هستند یکی ظرفیت کمیک و دراماتیک در متن نمایش مورد استفاده قرار می‌گیرند و یکی ظرفیت اجتماعی که در فضای عمومی جامعه نفوذ کرده و تاثیر می‌گذارند.

جام‌جم

سیدرضا صائمی