مهمانی تلویزیون در ماه رمضان

این مجموعه، دومین مجموعة «مناسبتی» تلویزیون است که برای پخش در ماه رمضان سال 1374، ساخته شد (دیده‌بان / شهریور 93) در آغاز دهه 80 مشخصا در شبکه اول سیما مباحثات مفصل و داغی درباره ضرورت یا عدم ضرورت تولید سریال مناسبتی برای ماه رمضان صورت گرفت. مخالفان معتقد بودند که ماه مبارک رمضان فرصتی است برای تهجد و عبادت و خودسازی و نباید در این ایام، مردم را پای تلویزیون نشاند تا داستان و سریال تماشا کنند و از انجام واجبات و مستحبات باز بمانند. در مقابل، موافقان اعتقاد داشتند که تولید مجموعه‌ای همساز و هماهنگ با اهداف معنوی روزه داران نه‌تنها ضرورت دارد بلکه با روزه داری و اهداف تشریعی آن نیز منطبق است و می‌توان با ساخت سریالی مناسب، این اهداف را به روزه‌داران گوشزد کرد. مخالفان می‌گفتند که برای چنین کاری، پخش موعظه و منبر و سخنرانی کافی است و روزه‌دار به تذکر و تنبه نیاز دارد تا به سریال.

باید فضای تلویزیون در ماه مبارک رمضان ارزشی باشد و موافقان در پاسخ می‌گفتند که روزه‌داری که به تماشای تلویزیون می‌نشیند همان مخاطبی است که در تمام سال تلویزیون می‌بیند و می‌توان در کنار پخش مجالس وعظ و سخنرانی، سریال‌هایی ساخت که به شیوه‌ای غیرمستقیم و از طریق داستان، مخاطب را متوجه و متذکر سازد ضمن این‌که با انتخاب داستان‌های مناسب از روایات و تاریخ اسلام به ارزشی شدن فضای رسانه در ماه مبارک رمضان کمک کرد.

سریال مناسبتی ماه رمضان، آری یا نه؟

بیایید خودمان نگاهی به این مقوله بیندازیم. در این‌که رسانه می‌تواند در هر موضعی و در هر مقطعی تأثیرگذار باشد تردیدی نیست. هیچ آدم عاقلی این توانایی رسانه را انکار نمی‌کند اما موضوع این است که به هر حال یکی از جنبه‌های قطعی تلویزیون، تفریح و سرگرمی است و به نظر می‌رسد که در ماه مبارک رمضان مومنان باید تلاش کنند که به بهترین نحو از اوقات خود بهره برند و دست‌کم هنگام روزه‌داری، لحظات خود را به ذکر و دعا و تأمل در اعمال و خودسازی بپردازند. حال چگونه می‌توان سریالی ساخت که مخاطب را پای خود بنشاند و بدون این‌که وقت او را ضایع کند مسائل معنوی را متذکر شود و بیننده را در فضایی قرار دهد که در فکر و عمل خویش بازنگری کند و بکوشد در ماه مبارک رمضان افعال خیر و نیک خود را افزایش دهد و احیانا از بعضی شرور و مناهی بپرهیزد؟ آیا این کار شدنی است؟

پاسخ به این سوال البته دشوار نیست. اگر کسی با قدرت رسانه آشنا باشد می‌داند که پاسخ به سوال بالا قطعا مثبت است. رسانه می‌تواند با قدرت نفوذ بالای خود بر مخاطب تأثیر بگذارد و نه تنها اصول فکری او را تغییر دهد بلکه با فرهنگسازی، شیوه عمل او را نیز دستخوش تحول سازد.

1380 و سریال‌های رمضانی

به هر حال، در جلسات معاونت سیما، موافقان تولید سریال‌های مناسبتی در ماه رمضان حرف خود را پیش بردند و کار به صورت جدی آغاز شد هر چند، نگارنده به‌خاطر می‌آورد که در ابتدا تنها شبکه اول اجازه ساخت چنین مجموعه‌هایی را داشت اما در نهایت شبکه‌های دو، سه و پنج (تهران) فرصت تولید سریال‌های ماه رمضانی را به دست آوردند. بعد از پخش سریال‌های ماه رمضان در سال 80، «گمگشته» به کارگردانی رامبد جوان (شبکه سه) بهترین و قوی‌ترین سریال ماه رمضانی لقب گرفت و مجموعه «مهمانی از بهشت» به کارگردانی عبدالله باکیده (شبکه دو) عنوان ضعیف‌ترین اثر تولید شده برای ماه رمضان آن سال را به دست آورد. جالب اینجاست که منشأ این عناوین، نظرسنجی‌های انجام شده در میان مخاطبان بود. به هر حال، در آن سال‌ها تلویزیون بینندگان پر و پا قرصی داشت که با دقت و وسواس تولیدات رسانه را دنبال می‌کردند و در ارزیابی خود صائب بودند و با سلیقه.

نگاهی به دو نمونه

سریال‌های «گمگشته» و «مهمانی از بهشت» نمونه‌هایی هستند که از الگوی معینی پیروی می‌کنند. الگوهایی که تا امروز همچنان باقی هستند و رمز موفقیت یا ناکامی مجموعه‌های مناسبتی در جذب مخاطب به شمار می‌روند.

مهمانی از بهشت: قهرمان این داستان، جوانی است بر آمده از خانواده‌ای ثروتمند اما غیر مذهبی! این پسر دوستان خیلی بدی دارد و کارهای بدی می‌کند و نمی‌داند که نباید این قدر بد باشد! کار به جایی می‌رسد که پلیس دنبالش می‌کند و جوان قصه در مسیر فرار با پسر نابینایی آشنا می‌شود که با نصایح گهربار او متحول می‌شود. در داستان پدربزرگ خیلی خوبی هم هست که مرتب نصیحت می‌کند و بالاخره جوان متحول شده با کمک پدربزرگ خوبش جلوی فروپاشی زندگی پدر و مادرش را می‌گیرد! ریتم سریال، کند است و خسته‌کننده. الگوی فیلمنامه عبارت است از قدرت خیر و نیکی در نابود کردن بدی. این ایده با طرح مستقیم آموزه‌های اخلاقی، به‌قدری شعاری بود که به نابود کردن سریال انجامید. فقدان تخیل، داستان ناقص و نپخته، عدم توجه به نسل جوان (با وجود این‌که قهرمان قصه جوان بود) و بی‌توجهی به مسائل روز، بازی‌سازی ضعیف و تأکید بر تحول ناگهانی فرد گنهکار (به جای تمهید مقدمات و شخصیت‌پردازی باورپذیر) از جمله نقاط ضعف این سریال است.

گمگشته: در مقابل، رامبد جوان فطرت آدمی را مطرح کرد. بر این اساس، آدم‌ها از حیث باطن و فطرت کاملا به هم شباهت دارند. داستان، عبارت بود از حضور مردی کلاهبردار که خود را جایگزین مردی دیگر می‌کرد تا از مواهب زندگی او بهره ببرد. کارگردان در پرداخت داستان خود، اندکی فانتزی به کار برد و مقداری طنز! این ترکیب در کنار بازی‌های خوب، پرهیز از شعار، ریتم منطقی و موسیقی بسیار جذاب، سریالی دیدنی را رقم زد که بینندگان فراوانی داشت. «بد من» قصه، بتدریج به خود می‌آمد و در پایان تقاص کار خود را پس می‌داد. فیلمسازان در سال‌های بعد نیز شیوه‌های جدیدی را تجربه کردند. با ورود رضا عطاران به عرصه سریال‌های رمضانی، معلوم شد که می‌توان در ایام ماه مبارک رمضان نیز طنز پخش کرد. «خانه به دوش»/ 1383، «متهم گریخت» / 1384 و «بزنگاه» / 1387 از جمله سریال‌هایی بود که توسط رضا عطاران کارگردانی شد و در ایام رمضان بیننده‌های فراوانی داشت.علیرضا افخمی نیز اولین بار در سال 1385 و با ساخت سریال رمضانی «زیر زمین» به گروه مجموعه‌سازان مناسبتی پیوست. او اولین کسی است که جسارت کرد و برای ماه رمضان سال 1388 فیلمنامه‌ای ساخت که به نوعی زمینه کاملا علمی ـ تخیلی داشت. داستان سریال «پنجمین خورشید» داستان جوانانی را روایت می‌کند که با سفر در زمان، از سال 1365 به سال 1388 منتقل می‌شوند. این سریال نیز « مثل سریال قبلی افخمی ـ از مجموعه‌های پر‌بیننده روزه‌داران بود.

نوآوری‌های جسورانه دیگری در سال‌های دهه 80 صورت گرفت که قابل ذکر است. حسن فتحی سریال «میوه ممنوعه» / رمضان 1385 را ساخت و به عشق پیرانه سر تاجری پرداخت که شیخ صنعا را به یاد می‌آورد. کارگردانان دیگر موضوع مرگ، عالم برزخ و حضور شیطان در زندگی آدمی را محور نگارش فیلمنامه‌های خود قرار دادند. سریال‌های کمکم کن / قاسم جعفری، ملکوت / محمدرضا آهنج، پنج کیلومتر تا بهشت / علیرضا افخمی و او یک فرشته بود / علیرضا افخمی به موضوعاتی از این دست پرداخته بودند.

در سال‌های پایانی دهه 80 و ابتدای دهه 90 به نظر می‌رسید نوعی تزاحم و انبوهی غیر لازم در تولیدات رمضانی رسانه پدید آمده است. همه گروه‌های برنامه‌ساز اصرار داشتند که سریال رمضانی بسازند. حتی مرکز بسیج سازمان نیز در این باره اعلام آمادگی کرد. چنین فرآیندی اگر چه کمیت را افزایش می‌داد اما به صورت آشکار از کیفیت تولیدات می‌کاست. چنین بود که یکی از اولین تصمیمات مدیریت جدید رسانه، محدودیت تعداد شبکه‌هایی بود که اجازه داشتند سریال رمضانی بسازند. شبکه پنج و دیگر گروه‌های تولیدی از این کار معاف شدند به این امید که کیفیت سابق به ساخته‌های رمضانی باز گردد و بیش از پیش مخاطب را پای رسانه بنشاند. امسال هم تولیدات رمضانی رسانه در حال پخش هستند. بیش از همه، پایتخت چهار امیدها را بر‌انگیخته و توجهات را جلب کرده است. ما نیز امید داریم که این اولین رمضان رسانه ـ در شکل جدید ـ طیفی متنوع و پر بار را ـ بیشتر از گذشته ـ مهمان خانه‌های روزه‌داران کند.

امید بهشتی، فیلمنامه‌نویس‌