ذکرخوانی در فراموشی

در بعضی شهرهای ایران نقاره می‌نواختند و همسایه‌ها با ذکر صلوات، همسایه‌شان را از خواب بیدار می‌کردند، اما امروز نغمه‌های رمضان، فراموش می‌شود و آداب و رسومش از یاد می‌رود. هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی نواحی، بر این باور است که ما تا 50 سال پیش در گوشه و کنار کشور، موسیقی ویژه ماه رمضان داشتیم. صلوات‌خوانی، ذکرخوانی، بسم‌الله‌خوانی و منقبت‌خوانی، نمونه‌هایی از این موسیقی بودند که در قرن اخیر، گم و فراموش شده‌اند.

جاوید، موسیقی رمضان را به چند دسته تقسیم می‌کند و می‌گوید: ایرانیان مسلمان بنا بر یک رسم کهن عادت کرده بودند یک تا سه روز پیش از رویت هلال ماه رمضان به پیشواز این ماه بروند. به همین خاطر، یک ساعت به اذان صبح مانده به بام خانه خود می‌رفتند و اذان می‌گفتند و مردم را به صلوات فرستادن، دعوت می‌کردند. این‌گونه آوازها، اغلب در چهارگاه اجرا می‌شد و گونه‌ای چاووش‌خوانی بود. بعدها سحرخوان‌ها، علاوه بر آواز، نقاره هم می‌نواختند تا حنجره‌شان، دمی بیاساید؛ مناجات‌خوانی، اذان گفتن و دعا خواندن بخش‌های دیگری بود که به وقت سحر، یکی پس از دیگری اجرا می‌شد و اینها همه تمهیداتی بود که ایرانیان در گذشته برای بموقع بیدار‌کردن مومنان از خواب، اندیشیده بودند.

سحرخوان‌ها تا نزدیک اذان به خواندن ادامه می‌دادند و به وقت اذان که نزدیک می‌شدند ابیاتی را می‌خواندند که پایان هر بیت آن با یک صلوات همراه بود و همین رمزی بود که مردم تازه بیدار شده را آگاه می‌کرد که دیگر وقت کمی برای خوردن سحری دارند؛ به این کار صلوات‌خوانی می‌گفتند. سپس، دعاخوان‌ها دعای سحر را می‌‌خواندند و پس از آن موذن، نوای خوش اذان را به گوش مومنان می‌رساند.

به گفته جاوید، یکی از مراسم‌های دیگری که به وقت افطار انجام می‌شد این بود که یک ساعت پیش از غروب آفتاب، سه بار بر طبل می‌نواختند و این نواختن‌ها هر بار تندتر می‌شد تا مردم روزه‌دار بدانند چقدر به زمان افطار نزدیک شده‌اند و چه وقت می‌توانند از کار روزانه دست‌ بردارند و برخوان پرنعمت رمضان بنشینند.

بخش دیگری از موسیقی رمضان به دیدن هلال ماه، چه هلال ماه مبارک و چه ماه شوال برمی‌گشت. در این آیین، بزرگان شهر به اتفاق یک یا دو نفر نوحه‌خوان خوش‌صدا به بلندی‌های مشرف به منطقه خود می‌رفتند و چشم به آسمان می‌دوختند. وقتی بزرگان، دیدن ماه را تائید می‌کردند، نوحه‌خوان جمع را به فرستادن صلوات دعوت می‌کرد و به خواندن آوازهایی در تکریم و استقبال از ماه رمضان می‌پرداختند یا اگر ماه شوال را در آسمان دیده بودند با ماه مبارک خداحافظی می‌کردند و از خداوند می‌خواستند طاعات و عباداتشان را بپذیرد.

موسیقی رمضان به گفته این پژوهشگر موسیقی پر از شادی بوده و تلاش می‌کرده انسان‌ را به معنویت نزدیک کند. تنها اشعار حزن‌انگیزی که در این ماه خوانده می‌شده به ایام شهادت حضرت علی(ع) برمی‌گشته است. منقبت‌خوانی، ویژه شب‌های قدر بوده و در رثای حضرت علی(ع) خوانده می‌شده؛ نیمه رمضان هم مولودی‌خوانی و مناجات حسنی داشته‌ایم. صلوات‌خوانی هم، در شمار موسیقی رمضان بوده اما تنها به ماه مبارک اختصاص نداشته گرچه در این ماه زیباتر اجرا می‌شد و در برخی شهرها چون دزفول و شوشتر حتی صلوات‌خوانی شاد هم داشتیم.

ذکرخوانی، مهم‌ترین ویژگی موسیقی رمضان از دیدگاه جاوید است. هنری که شکل‌های متفاوتی داشته و هدف از آن، تقویت نیروی معنوی و سوق دادن روزه‌داران به سمت نیکی و نیکویی بوده است.

نیاکان ما با نغمه‌های آهنگین و ادوات موسیقی، ذکرهای مخصوص ماه رمضان را برای جوانان اجرا می‌کردند تا آنها را با واژگان و جملات مقدس و روحانی به سمت خوبی و پاکی سوق دهند، اما امروز هیچ نوای خاصی هنگام افطار و سحر به گوش نمی‌رسد و باید از متولیان فرهنگی پرسید چرا امروز اهمیت چندانی برای ذکر و ذکرخوان قائل نیستند. متاسفانه امروز تنها چند ذکرخوان در مناطق مختلف ایران باقی مانده‌‌اند که آنها نیز در شرایط خوبی روزگار نمی‌گذرانند.

زهره نیلی