ناباروری؛ از بیم تا امید

هرچند در سال‌های دور، درمانی برای نازایی وجود نداشت و تنها راه ممکن کنارآمدن با وضع موجود یا جدایی بود، اما این روزها هرچند آمار ناباروری همچنان در کشور بالاست، اما دیگر بچه‌دار شدن آرزویی دست نیافتنی نیست. این روزها زوج‌ها با مراجعه به متخصصان زنان و زایمان و مراکز ناباروری می‌توانند مراحل درمان را پشت‌سر بگذارند و به بچه‌دارشدن امیدوار باشند.

سیدمحمدهاشم علوی، معاون انجمن ناباروری ایران درباره آمار ناباروری می‌گوید: براساس آمارهای به‌دست آمده، بین 10 تا 15 درصد از زوج‌های ایرانی نابارور هستند و نمی‌توانند به طور طبیعی بچه‌دار شوند، اما معمولا به زوجی نابارور گفته می‌شود که از زمان تصمیم به بچه‌دار شدن تا بعد از یک سال برقراری تماس جنسی و بدون استفاده از روش‌های مختلف جلوگیری از بارداری، به باروری نرسیده باشد. به طور طبیعی، زن و شوهر بعد از تلاش برای بچه‌دار شدن معمولا بعد از 6 ماه به باروری می‌رسند و در 90درصد موارد، بدون هیچ درمانی می‌توانند در عرض یک‌سال بچه‌دار شوند. اگر این زمان طولانی‌تر از حد معمول شود، می‌توان به آنها نابارور گفت و روش‌های درمانی را در صورت تمایل برای آنها آغاز کرد. به طور کلی، یک سوم ناباروری‌ها در زنان و به همین میزان در مردان اتفاق می‌افتد و در سایرموارد،علل ناشناخته‌ای که براحتی قابل تشخیص نیستند در ناباروری‌ها نقش دارند.

علل ناباروری

اگر پای درددل زوج‌های نابارور نشسته باشید متوجه می‌شوید دلایل مختلفی باعث ناباروری آنهاست که مهم‌ترینش وجود مشکل در دستگاه تناسلی است. دکتر علوی، درباره علل ناباروری می‌گوید: ناباروری علت‌های متنوعی دارد. ممکن است به دلیل نقص در باروری یا وجود مشکلی در سیستم تناسلی یکی از زوجین باشد. معمولا سهم زنان و مردان در ناباروری در کشور به یک اندازه است و هر یک ممکن است به علتی، توانایی باروری نداشته باشند که باید با مراجعه به متخصص و معاینات صورت گرفته، مشکل مشخص شود. علل ناباروری در زنان و مردان متفاوت است، به گونه‌ای که در زنان، بیشتر این مشکل با بروز اختلال در نظم قاعدگی همراه است و حتی در بعضی از موارد، زن با وجود سن مناسب، به بلوغ جنسی لازم برای باروری نرسیده است و به طور مثال عادت ماهانه نمی‌شود. گاهی ابتلا به بیماری‌های عفونی در گذشته، ممکن است باعث آسیب‌های وارده به لوله‌های رحمی شده باشند و گاهی وجود نقایص ذاتی در دستگاه تناسلی زنانه مثل کوچک بودن محفظه رحم یا ناقص بودن آن ممکن است علت ناباروری زنان باشد. اختلالات قاعدگی که یکی از شایع‌ترین علل ناباروری در زنان است، با نشانه‌هایی مثل رشد موهای زائد در بدن و بروز چاقی و اضافه وزن همراه است که معمولا پزشکان به این نکات توجه می‌کنند.

معاون انجمن ناباروری ایران درباره علل ناباروری مردان هم توضیح می‌دهد: در مردان، مشکلات ناباروری کمی گسترده‌تر است. مشکلات هورمونی و بر هم خوردن تعادل هورمون‌های جنسی، تغییرات ایجاد شده در رشد موهای بدن، بروز ضعف در مقاربت و نداشتن توانایی در انجام این کار، کاهش تمایلات جنسی، بروز مشکل در انزال که معمولا با زود انزالی خود را نشان می‌دهد، داشتن بیضه‌های کوچک و سابقه تورم و التهاب در بیضه‌ها، ازجمله علل ناباروری در مردان به شمار می‌رود و برای بچه‌دار شدن باید درمان شوند.

زوج‌های پرخطر

ناباروری ممکن است گریبانگیر هر زوجی شود ولی در این میان بعضی از عوامل دست به دست هم می‌دهند تا زوجی بارور شود و زوجی دیگر نه. دکتر علوی معتقد است وجود بعضی عوامل پرخطر احتمال ناباروری در زوج‌ها را بالا می‌برد و باعث می‌شود آنها بیش از دیگران دچار این مشکل شوند. زوج‌هایی که در سنین 35 تا 40 سال قرار دارند و برای بچه‌دار شدن اقدام کرده‌اند، در معرض خطر هستند بنابراین پزشکان توصیه می‌کنند، زوج‌ها قبل از این سن به فکر بچه‌دار شدن بیفتند و پس از ازدواج، آن را به تأخیر نیندازند. به طور کلی در افراد بالای 40 سال بویژه در زنان، احتمال باروری بشدت کم است و زن و شوهرها برای موفق شدن در این کار باید صبر و حوصله بیشتری داشته باشند. زنانی که دچار قاعدگی‌های نامنظم هستند یا زنانی که تا به حال سیکل‌های قاعدگی برای آنها اتفاق نیفتاده باید نسبت به مقوله ناباروری حساس‌تر و آگاه‌تر باشند چراکه این مساله ارتباط مستقیم‌ با عدم تخمک‌گذاری و نقص در سیستم تناسلی دارد. همچنین زنانی که در پرونده آنها سابقه بیش از یک‌ بار سقط جنین ثبت شده، بیشتر در معرض ناباروری قرار دارند. چنانچه هر کدام از زوجین‌ به علت ابتلا به سرطان تحت درمان با داروهای شیمی‌درمانی بوده‌اند ممکن است در زندگی زناشویی دچار اختلال در باروری شوند.

علوی به مردان هشدار می‌دهد، چنانچه تعداد اسپرم‌هایشان خیلی کم است یا در ناحیه بیضه‌ها تورم و التهاب می‌بینند یا مبتلا به واریکوسل هستند، باید هر چه سریع‌تر برای درمان به پزشک مراجعه کنند. معاون انجمن ناباروری ایران توضیح می‌دهد: در خیلی از موارد با درمان این قبیل مشکلات، مشکل ناباروری هم درمان می‌شود. مردانی که از قبل عمل وازکتومی انجام داده‌اند ولی بعد از سال‌ها دوباره می‌خواهند بچه‌دار شوند، باید برای درمان به پزشک مراجعه کنند. همچنین مردانی که بیضه‌های کوچکی دارند یا تحت عمل فتق مغبنی (فتقی که در ناحیه کشاله ران ایجاد می‌شود) قرار گرفته‌اند بیشتر دچار ناباروری می‌شوند. شناخت این پیش‌زمینه‌های خطرساز و اطلاع از آنها به نوعی صرفه‌جویی در زمان محسوب می‌شود و افراد در صورت وجود این نشانه‌ها می‌توانند سریع‌تر به پزشک مراجعه کنند.

خدمات مراکز ناباروری

هرچند مراجعه به مراکز ناباروری مشکلات و هزینه‌های زیادی را برای زوج‌ها دارد، اما امید به این‌که روزی بچه‌دار می‌شوند باعث می‌شود هر مشقتی را تحمل کنند. دکتر علوی درباره مراکز ناباروری و عملکرد آنها می‌گوید: زن و شوهر وقتی بعد از تلاش زیاد بچه‌دار نمی‌شوند باید برای آگاهی از مشکل به پزشک زنان و زایمان مراجعه کنند تا در صورت لزوم آنها را به مراکز ناباروری ارجاع دهد. زوج‌هایی که به مراکز ناباروری مراجعه می‌کنند توسط پزشکان و متخصصان این مراکز مورد مطالعه قرار می‌گیرند تا بتوانند مشکل ناباروری آنها را شناسایی کنند. در نخستین گام شرح حال کاملی از زوج‌ها گرفته می‌شود. بعد از آن، پزشک معالج با معاینه فیزیکی سعی می‌کند از سلامت سیستم تناسلی زن و شوهر اطلاع پیدا کند تا در صورت وجود مشکل در این بخش، اقدام لازم را انجام دهد. گاهی اطلاع از سابقه بیماری‌ در هر یک از زن و شوهر می‌تواند کلید حل مشکلات باشد. بنابراین باید اطلاعات دقیقی در اختیار متخصصان قرار گیرد تا علت اصلی ناباروری مشخص شود. گاهی بعضی عمل‌های جراحی که در سال‌های گذشته انجام شده، ممکن است باعث نقص در سیستم تناسلی یا نواحی دیگر شده باشد. حتی شیوه درمان‌هایی که در سال‌های قبل یا در حال حاضر روی افراد انجام شده یا داروهایی که مصرف می‌کنند هم درمواردی می‌تواند کلید حل مشکل باشد و در تشخیص ناباروری به پزشکان کمک کند. شاید بعضی از زوج‌ها در طول این مراحل ابراز نگرانی و خستگی کنند، ولی باید مطمئن باشند که تمام این مراحل، زمینه‌ای است برای کشف علت اصلی ناباروری و صبر و تحمل آنها در این مسیر می‌تواند کمک زیادی به حل ‌مشکل کند.

درمان‌های امیدبخش

به گفته علوی، درمان‌های ناباروری مبتنی بر شناخت علل اصلی است و تا وقتی علت زمینه‌ای ناباروری در زوج‌ها مشخص نشده باشد، پزشک نمی‌تواند راه درمانی مناسبی را پیش روی آنها قرار دهد. او می‌گوید: در واقع، تشخیص صحیح عوامل مستعدکننده، رمز موفقیت‌آمیز بودن روش‌های درمانی است. در صورتی‌که علت ناباروری در زنان فقط مربوط به عدم تخمک‌گذاری باشد، با کمک روش‌های درمانی صحیح بر پایه شرایط بیمار و کنترل این وضعیت در طول درمان، می‌توان اقدامات مناسب درمانی را برای او انجام داد. در مردان ممکن است عدم وجود اسپرم یا حتی تعداد محدود اسپرم‌ها در مایع انزال علت اصلی ناباروری باشد. این موضوع معمولا به دلیل آسیب‌های وارد شده به بیضه‌ها یا در مواردی انسداد راه‌های خروجی اسپرم اتفاق می‌افتد که باعث ناباروری می‌شود.

***

در بسیاری موارد، تا اسم مراکز ناباروری به میان می‌آید زوج‌ها فکر می‌کنند باید منتظر درمان‌های طولانی و پیچیده‌ای باشند و همین باعث دلسرد شدن و پا پس کشیدن آنها می‌شود، به طوری که عطای بچه‌دارشدن را به لقایش می‌بخشند، اما حکایت چیز دیگریست و زوج‌های نابارور با درمان‌های ساده به باروری می‌رسند و نیازی به انجام روش‌های درمانی پیچیده ندارند.

در صورت موفقیت‌آمیز نبودن مراحل درمان و داشتن فرصت کافی برای این کار، پزشکان از روش‌های کمک باروری در مراکز خاص این کار استفاده می‌کنند. علوی در این باره می‌گوید: خوشبختانه در کشور ما فناوری‌ها در این زمینه به حدی رسیده که دانشمندان و متخصصان ناباروری همپای مراکز پیشرفته دنیا با امکانات به روز و پیشرفته‌ای که دارند در امر درمان زوج‌های نابارور تلاش می‌کنند. از سوی دیگر، از آنجا‌ که روش‌های کمک باروری دائم‌ در حال تکامل و پیشرفت است، دانشمندان ایرانی نیز باید با به روز کردن اطلاعات خود، همگام با علم دنیا پیش بروند تا در حد امکان نیاز زوج‌های نابارور در کشور مرتفع شود.

ناباروری و هزار و یک مشکل

روحی ـ روانی

مشکلات مربوط به ناباروری یکی دو تا نیست و جدا از تحمیل هزینه‌ها و رفت و‌آمدهایی که هر کسی را خسته می‌کند و امیدهایی که گاه کمرنگ و گاه پررنگ می‌شود، مشکلات روحی و روانی زیادی هم به همراه دارد. هر‌چند از آن سال‌ها که خانواده‌ها به فرد نازا سرکوفت می‌زدند و مشکلی به مشکلاتش اضافه می‌کردند، گذشته است و این موضوع در سال‌های گذشته دیگر به شدت قبل نیست، اما هنوز هم ناباروری با نگاه منفی خانواده‌ها همراه است.

علی‌اصغر اصغرنژاد، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، در این باره می‌گوید: بارداری و بچه‌دار شدن یکی از اصلی‌ترین انگیزه‌های‌ ازدواج است و در واقع، یکی از فاکتورهای رضایت زن و شوهر داشتن فرزند و توانایی باروری است و طبیعتا ‌ناتوانی در بچه‌دار شدن می‌تواند مشکل‌آفرین شود. زن یا شوهری که از ناباروری رنج می‌برند، احساس نقص یا کاستی می‌کنند و همین موضوع اثرات روحی و روانی زیادی را به همراه دارد. عده‌ای از زوجین شاید تمایلی به بچه‌دار شدن نداشته باشند ولی زمانی که متوجه ناباروری خود می‌شوند، احساس نقص و کاستی می‌کنند. مراجعه به بانک اسپرم در مردانی که به دلیل نداشتن اسپرم کافی توانایی باروری خود را از دست داده‌اند و استفاده از رحم اجاره‌ای برای زنان نابارور ازجمله راه‌کارهایی است که متخصصان ناباروری پیش‌روی زوج‌های نابارور قرار می‌دهند.

فشارهای همه‌جانبه

اصغرنژاد در ادامه می‌گوید: زمانی که یک زوج متوجه می‌شوند که نمی‌توانند بچه‌دار شوند، به طور ناخودآگاه دچار اضطراب و نگرانی می‌شوند که در بسیاری از موارد روی روند زندگی عادی آنها اثر مستقیم می‌گذارد و گاهی درگیری‌هایی را بین زوجین و خانواده‌های آنها ایجاد می‌کند. استرس‌های ناشی از آینده بدون فرزند از اصلی‌ترین نگرانی‌هایی است که گریبانگیر زوج‌های نابارور می‌شود. علاوه بر این، در صورتی که هر دو تمایل به درمان مشکل داشته باشند، تأمین هزینه‌های درمانی و برنامه‌ریزی‌ها و زمان‌بندی‌هایی که در این میان باید انجام شود، فشار مضاعف دیگری را ایجاد می‌کند که مدیریت آن ممکن است برای عده‌ای دشوار باشد. همچنین خطرپذیری و پذیرش راهکارهای درمانی، داروهای مصرفی و عوارضی که ممکن است ناخواسته برای زوج‌ها ایجاد شود و تنش و استرس بالای ناشی از تمام این موارد ممکن است آنها را دچار افسردگی‌ کند.

حمایت‌های روانی خانواده و جامعه

حدود 3 میلیون نفر در ایران از مشکل ناباروری رنج می‌برند که به طور متوسط از هر 3 تا 4 خانواده، یکی را شامل می‌شود. بنابراین حمایت‌های روانی که از طرف خانواده زوج‌ها، دوستان و آشنایان و حتی جامعه باید انجام شود، از اهمیت بالایی برخوردار است. عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، در این باره می‌گوید: اطرافیان بویژه خانواده درجه یک زوج‌ها باید درک کاملی از شرایط آنها داشته باشند و سعی کنند با دلداری‌ و حمایت از آنها، تا حد امکان نگرانی و اضطراب آنها را کم کنند. گوش کردن به حرف دل آنها و جلوگیری از سرزنش و طعنه زدن به فردی که مشکل ناباروری دارد، می‌تواند تا حد زیادی به او قوت قلب دهد و نسبت به درمان، تشویقش کند. در این میان، نقش تأثیرگذار جامعه را هم نباید نادیده گرفت. سازمان‌هایی که مسئولیت آموزش و بالا بردن سطح دانش مردم را به عهده دارند ازجمله وزارت بهداشت و درمان، بهزیستی و سازمان‌هایی از این قبیل باید با برنامه‌ریزی‌های منظم و از پیش تعیین شده‌، آگاهی مردم را در زمینه ناباروری و چگونگی مواجهه با آن را بالا ببرند. این سازمان‌ها می‌توانند با انتشار کتاب و سی‌دی‌های آموزشی و برگزاری کلاس‌های آموزشی در مراکز عمومی در این زمینه فعالیت کنند. آموزش شیوه برخورد اطرافیان و خانواده‌ها با زوج‌های نابارور هم ازجمله برنامه‌های اصلی است که باید در دستور کار مسئولان و سازمان‌های اجتماعی قرار گیرد.

***

گاهی اطلاع از ناباروری ممکن است زندگی زناشویی را متزلزل کند و آن را در معرض خطر فروپاشی قرار دهد. اصغرنژاد معتقد است، متقاعد کردن خانواده‌های طرفین و پذیرش ناباروری زوج‌‌ها از طرف خانواده‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در مسیر زندگی زوج‌های نابارور دارد. علاوه بر این، سطح رشد عاطفی دو طرف و میزان صمیمیتی که بین آنها حکمفرماست می‌تواند تضمینی برای تداوم زندگی زناشویی باشد. به طوری که هر چه صمیمیت آنها بیشتر باشد، پذیرش ناباروری یکی توسط فرد مقابل راحت‌تر است و با این موضوع بهتر کنار می‌آید. بعضی زوج‌ها در چنین شرایطی همبستگی‌شان را بیشتر از قبل حفظ می‌کنند که یکی از رموز موفقیت آنهاست و طبیعتا این زوج‌ها انگیزه بیشتری نسبت به درمان ناباروری دارند.

ندا اظهری / سیب (ضمیمه سه شنبه روزنامه جام جم)