آخ لگنم! دکتر به دادم برس!

چرا استخوان سالمندان شکننده و ضعیف است؟

تراکم استخوان انسان‌ها در طول عمر از نظر بافت معدنی، پروتئینی و... تغییراتی پیدا می‌کند. تراکم استخوان از بدو تولد بتدریج افزایش می‌یابد و در بیست و پنج سالگی به اوج می‌رسد. مدتی به همین حالت می‌ماند، ولی از سی تا سی و پنج سالگی بتدریج ضعیف‌تر می‌شود. این روند در مردان و زنان تقریبا یکسان است؛ ولی با شروع یائسگی در زنان سرعت کاهش تراکم استخوان از مردان پیشی می‌‍‌گیرد.

فرآیند پوکی استخوان‌ چگونه است‌؟

هورمون‌های زنانه که نقش تقویت‌کننده استخوان را دارند، بعد از یائسگی قطع می‌شوند (در آقایان به علت تداوم ترشح تستوسترون روند کاهش تراکم استخوان کندتر است).

یائسگی مقطعی طبیعی از زندگی است. شاید خیلی از خانم‌ها شایع‌ترین علامت آن را گُرگرفتی بدانند و برای درمان آن اقدام کنند، ولی نکته مهم این است که خانم‌ها برای جلوگیری از پوکی استخوان نیز باید به پزشک مراجعه کنند. اما چون پوکی استخوان بی‌سروصداست، معمولا توجهی به آن ندارند و متاسفانه وقتی متوجه پوکی می‌شوند که دچار شکستگی شده‌اند.

با توجه به چه معیارهایی متوجه می‌شوید سالمند مبتلا به پوکی استخوان است و نیاز به درمان دارد؟

پوکی استخوان بدون بررسی‌های تشخیصی فقط وقتی معلوم می‌شود که فرد با یک ضربه ساده دچار شکستگی شود. ولی این تشخیص دیرهنگام است و در این مرحله مقدار زیادی از بافت استخوانی از بین رفته است. بنابراین توصیه می‌شود زنان در پنج سال اول بعد از یائسگی، سنجش تراکم استخوان را انجام دهند و بعد از آن هم بهتر است سالانه برای بررسی وضع استخوان‌ها و تغییرات دارویی لازم به پزشک مراجعه کنند. متاسفانه نمی‌توان پوکی استخوان را کاملا درمان کرد، ولی می‌توان تا حدود 10 درصد تراکم استخوان را زیاد کرد. همین 10 درصد، 40 تا 50 درصد از احتمال شکستگی می‌کاهد.

استخوان چه نقاط از بدن سالمندان زودتر پوک می‌شود و‌ بیشتر می‌شکند؟

در هر نقطه‌ای ممکن است شکستگی رخ دهد، ولی بیشترین شیوع در سه ناحیه از بدن یعنی مچ دست، ستون فقرات و قسمت ابتدایی استخوان ران است. در مچ دست، استخوانی به نام رادیوس (زند زبرین) وجود دارد که محل شایع شکستگی است. علت شکستگی رادیوس این است که فرد هنگام زمین خوردن برای این‌که با صورت به زمین برخورد نکند، مچ دست را سپر می‌کند.

شکستگی معمولا با درد و تورم گاهی هم با کج شدن مچ دست آشکار می‌شود. بسیاری از بیماران در این موارد با تاخیر به پزشک مراجعه می‌کنند، چون تصور می‌کنند یک کوفتگی ساده است؛ ولی همه صدمات وارده به سالمند باید جدی گرفته شود.

مکان شایع شکستگی دیگر در سالمندان، ستون مهره‌هاست. گاهی شکستگی‌های متعددی همزمان در چندین مهره دیده می‌شود. این نوع از شکستگی‌ها چنانچه بدرستی درمان شوند، چندان ناتوان‌کننده نیستند و بیمار اغلب می‌تواند با درمان مناسب سلامت قبلی خود را به دست آورد.

شکستگی بعدی که شایع و بسیار ناتوان‌کننده‌ است، شکستگی در ناحیه لگن (قسمت ابتدایی استخوان سر ران) است. این نواحی فشار زیادی را هنگام زمین خوردن تحمل می‌کنند و در فرآیند پوکی استخوان هم زودتر از جاهای دیگر درگیر می‌شوند.

در سال 2005، طی مطالعاتی در ایالات متحده آمریکا اعلام شد حدود 40 درصد کل تخت‌های بستری در آمریکا به بیماران دچار شکستگی لگن اختصاص دارد. 95ـ90 درصد شکستگی لگن در افراد سالمند اتفاق می‌افتد. شکستگی لگن در جوانان با زمین خوردن ساده اتفاق نمی‌افتد؛ بلکه نیاز به ضربه‌ای با انرژی خیلی بالا دارد. شکستگی مچ دست با گچ گرفتن و شکستگی ستون مهره‌ها با استفاده از بریس رفع می‌شود. ولی تقریبا همه شکستگی‌های لگن نیاز به جراحی دارند و این جراحی‌ها به‌علت کیفیت پایین استخوان سالمندان همیشه موفق نیست؛ هرچند امروزه با استفاده از تکنیک‌های پیشرفته، نتایج خیلی بهتری حاصل می‌شود، بیماران باید سریع به پزشک مراجعه کنند. تعلل و تاخیر در شروع درمان از میزان موفقیت نتایج می‌کاهد و عارضه‌ای مانند لخته شدن خون در رگ‌ها را ایجاد می‌کند که بالقوه خطرناک است. همچنین هرقدر جراحی دیرتر‌انجام شود، احتمال این‌که سالمند توانایی راه رفتن را بازبیابد، کمتر می‌شود. جراحی شکستگی لگن به دو شکل فیکس کردن شکستگی همراه با گذاشتن ایمپلنت‌ یا تعویض مفصل است.

سالمندان چگونه می‌توانند از شکستگی استخوانی جلوگیری کنند؟

در همه سالمندان درجاتی از پوکی استخوان دیده می‌شود. پس باید هنگام راه رفتن بیشتر احتیاط کنند؛ چون شکستگی استخوان در سالمند بخصوص در اندام تحتانی ممکن است او را برای همیشه ناتوان کند. شکستگی استخوان در سالمندی بیشتر در زمستان اتفاق می‌افتد؛ یعنی وقتی زمین به دلیل یخبندان لیز شده و پوششِ زیادِ فرد، چابکی وی را کاهش داده است. در سن بالا به دلیل پدیده پیری در بدن، قسمتی از مغز که مسئول حفظ تعادل بدن است نیز ضعیف‌تر می‌شود.

بنابراین سالمندان ممکن است نتوانند تعادل خود را بخوبی حفظ کنند. فرد سالمند زودتر و راحت‌تر زمین می‌خورد و زمین لیز هم شرایط را برای وقوع حادثه کاملا مهیا می‌کند. برای حفظ تعادل تمرین‌های خاصی برای سالمندان وجود دارد. ثابت شده است که تحرک کافی، تغذیه مناسب و مصرف ویتامین‌D در حفظ تعادل اهمیت دارد. اگر سالمندی نمی‌تواند تعادل خود را حفظ کند، استفاده از عصای دستی کمکی، علاوه بر حفظ تعادل، احتمال شکستن استخوان هنگام زمین خوردن را بسیار کمتر می‌کند.

بعضی از سالمندان درمنزل دچار شکستگی می‌شوند. برای جلوگیری از این مشکل چه باید کرد؟

برای کاهش احتمال شکستگی در سالمندان محیط زندگی را باید طوری طراحی کرد تا امکان برخورد سالمند با اشیا به حداقل برسد؛ مثلا باید وسایل زینتی یا غیرضروری را از مسیر تردد سالمند برداشت. سیم وسایل برقی را از روی زمین جمع کرد. همچنین لبه فرش ممکن است به پای سالمند گیر کند و باعث واژگون شدنش شود.

بهتر است کف زمین خلوت و ترجیحا بدون فرش یا قالی باشد و با موکتی نسبتا ضخیم و بدون لبه مفروش شود.

سطح دستشویی یا آشپزخانه نباید لیز یا خیس باشد. کلید چراغ در اتاق خواب سالمند باید کاملا نزدیک تخت‌خواب باشد تا سالمند مجبور نشود برای روشن کردن چراغ مسیری را در تاریکی طی کند. بینایی سالمند باید کنترل شود. افرادی که بینایی خوبی ندارند، احتمال زمین خوردن‌شان زیاد است.

سالمندان می‌توانند پدهایی از داروخانه تهیه کنند که در دو طرف لگن بسته می‌شود و هنگام زمین خوردن به عنوان محافظ عمل می‌کند و از احتمال شکستگی می‌کاهد. سالمندانی که تنها زندگی می‌کنند باید چندین تلفن در جاهای مختلف منزل داشته باشند تا در صورت زمین خوردن به تلفن دسترسی داشته و به نزدیکان اطلاع دهند.

چه عواملی در قوی شدن استخوان‌‌ها موثر است؟

پوکی استخوان در زنان یا حتی مردان وابسته به قدرت استخوان در جوانی است که آن نیز بستگی به تغذیه، تحرک، دریافت نور کافی آفتاب و مصرف کافی کلسیم، منیزیم و ویتامین D دارد. (برای نمونه، انواع سبزیجات، میوه، لبنیات و مواد پروتئینی استخوان‌ها را محکم می‌کند. البته قبل و بعد از خوردن مواد لبنی نباید از چای و قهوه استفاده کرد. ضمنا هرقدر انسان‌ها بیشتر فعالیت کنند، استخوان‌هایشان مقاوم‌تر می‌شود. در سالمندان هم راه رفتن منظم بسیار در حفظ سلامت استخوان‌ها مفید است. این موارد کمک می‌کند انسان‌ها استخوان‌های محکمی در کودکی و جوانی داشته باشند و در سالمندی هم مشکل کمتری پیدا کنند.

ضعیف‌کننده‌های استخوان چه چیزهایی هستند؟

قهوه غلیظ و چای، نوشیدنی‌های الکلی و حتی غیرالکلی، شکلات و نیز استفاده زیاد از قند، نمک و مقادیر زیاد مواد پروتئینی باعث پوکی استخوان می‌شوند.

استعمال دخانیات هم استخوان‌ها را ضعیف می‌کند. بعضی داروها نیز پوکی استخوان را تسریع می‌کنند، اتفاقا بیشتر این داروها در دوران سالمندی استفاده می‌شود. داروهای ضدانعقاد خون مانند هپارین و وارفارین، داروهای ضدصرع، داروهای کورتونی، لیتیوم و بعضی داروهای گوارشی از جمله داروهایی هستند که باعث پوکی استخوان می‌شوند. بنابراین همه افرادی که تحت درمان با این داروها هستند، به طور جداگانه باید داروهای ضدپوکی استخوان نیز مصرف کنند.

ماریا حکمت- (ضمیمه سیب روزنامه جام جم)