از افسردگی تا شیدایی: همه چیز درباره اختلالات دو قطبی

این نوسانات معمولا هفته‌ها یا ماه‌ها طول می‌کشد و با آن چه مردم عادی در زندگی روزمره تجربه می‌کنند، بسیار متفاوت است:

خلق افسرده: احساس شدید افسردگی
خلق شیدا: احساس شادمانی بسیار
خلق مختلط: به‌عنوان مثال خلق افسرده همراه با بی‌قراری و فعالیت بیش از اندازه ناشی از شیدایی.

شیوع اختلالات دو قطبی

در حدود یک نفر از هر 100 بزرگسال در طول زندگی خود دچار این اختلال می‌شود. معمولا این اختلالات بعد از سنین نوجوانی اتفاق می‌افتد. در سنین بالاتر از 40‌سال این اختلالات غیرمعمول است. مردان و زنان به یک اندازه در معرض ابتلا به این اختلالات قرار دارند.

انواع اختلال دو قطبی

اختلال دو قطبی نوع 1
حداقل یک دوره خلق شیدا به مدت یک هفته وجود دارد. اگرچه بیشتر مبتلایان دوره افسردگی را هم تجربه می‌کنند ولی بعضی از آنها فقط دوره شیدایی را تجربه می‌کنند. دوره‌های شیدایی بدون درمان بین 3 تا 6 ماه به طول می‌انجامند. دوره‌های افسردگی در صورتی که مداوا نشوند12 -6 ماه ادامه پیدا می‌کنند.

اختلال دو قطبی نوع 2
در این نوع بیش از یک دوره افسردگی شدید وجود دارد. در صورتی که شدت خلق شیدایی کم است. این نوع به نام شیدایی خفیف (Hypomania) نامیده می‌شود.

اختلال دو قطبی با تناوب سریع (Rapid cycling)
در این دسته بیش از 4 بار نوسان روحی در طول یک‌سال وجود دارد. این نوع در حدود 10‌درصد افراد مبتلا به اختلالات دوقطبی دیده می‌شود و می‌تواند با هرکدام از انواع یک یا 2 همراه باشد.

اختلال خلق ادواری (Cyclothymia)
در این نوع شدت نوسان خلق به اندازه اختلال دوقطبی نیست، اما می‌تواند زمان طولانی‌تری ادامه یابد. این حالت می‌تواند منجر به اختلالات دو قطبی شود.

علل اختلالات دوقطبی

دلیل قطعی برای این اختلالات شناخته نشده، اما تحقیقات نشان می‌دهد که اختلالات دوقطبی منشأ ارثی دارد. به عبارتی ژن‌ها بیشتر از تربیت در این اختلالات موثرند. ممکن است مشکل فیزیکی در قسمتی از مغز که کنترل حالات روحی را به عهده دارد عامل این اختلالات باشد. به این دلیل است که این اختلالات با دارو قابل درمان هستند. نوسانات خلقی ممکن است گاهی توسط استرس یا بیماری به وجود بیایند.

علایم اختلالات دو قطبی

علایم بیماری بستگی به این دارد که خلق شما به سمت افسردگی یا شیدایی تغییر کرده باشد.
علایم اختلال دو قطبی شامل دو نوع علایم است:

- علایم مانیا یا هیپومانیا (شیدایی): برای حداقل یک هفته، شامل حداقل 3 علامت از علایم زیر وجود داشته باشد:
- تحریک‌پذیری، خلق شاد
- حواس‌پرتی
- اعتماد به نفس بالا احساس بزرگ منشی
- کاهش نیاز به خواب
- پرحرفی یا تندتند حرف زدن
- پرش افکار
- بی‌قراری یا افزایش فعالیت‌های معطوف به هدف (از جمله فعالیت‌های اجتماعی، تحصیلی و جنسی)
- درگیری بیش از حد در امور لذتبخش که گاهی با عواقب ناراحت‌کننده و زیانبار همراه است.

- علایم افسردگی: برای حداقل 2 هفته، شامل حداقل 5 علامت از علایم زیر باشد:
- خلق افسرده یا بی‌علاقگی شدید یا در اطفال به صورت تحریک‌پذیری
- کاهش انگیزه برای انجام کارها
- کاهش وزن (افزایش یا کاهش اشتها) - در کودکان به صورت وزن نگرفتن
- بی‌خوابی یا پرخوابی
- بی‌قراری یا کندی جسمی- روانی
- احساس خستگی و کمبود انرژی
- احساس بی‌ارزشی یا گناهکار بودن
- کاهش تمرکز بلاتصمیمی
- افکار مکرر در مورد مرگ یا خودکشی

-افسردگی: احساس افسردگی احساسی است که همه ما در طول زندگی آن را تجربه کرده‌ایم. این احساس می‌تواند به ما در شناخت و برخورد با مشکلات زندگی کمک کند.
اما در افسردگی بالینی یا اختلالات دوقطبی این احساس افسردگی بسیار شدید‌تر است. در این حالت احساس افسردگی برای مدت طولانی باقی می‌ماند و حتی انجام امور عادی زندگی را سخت یا غیرممکن می‌سازد. در صورتی که شما افسرده شده باشید متوجه این تغییرات در خود شده‌اید:

علایم روانی

- احساس غمگینی که از بین نمی‌رود.
- احساس نیاز به گریستن بدون هیچ دلیلی
- از دست دادن تمایل و رغبت به همه چیز
- لذت نبردن از چیزهایی که قبلا لذت می‌بردید.
- احساس بی‌قراری و آشفتگی
- از دست دادن اعتماد به نفس
- احساس بی‌ارزشی و ناامیدی
- زودرنجی و تحریک‌پذیری
- فکرکردن به خودکشی
- علایم فکری
- از دست دادن قدرت فکر کردن مثبت و امیدوارانه
- از دست دادن قدرت تصمیم‌گیری حتی در موارد ساده
- مشکل تمرکز کردن
- علایم جسمی
- کم‌شدن اشتها و وزن
- مشکل خوابیدن
- بیدار شدن زودتر از موقع
- احساس خستگی کامل
- یبوست
- عدم تمایل به رابطه جنسی
- علایم رفتاری
- مشکل در شروع و به پایان رساندن کارها ، حتی کارهای روزمره
- گریه کردن زیاد یا احساس نیاز به گریه و عدم توانایی گریستن
پرهیز از مواجهه با افراد

شیدایی یا هیجان

در مطالب بالا اختلالات دوقطبی موضوعات شیوع، انواع، علل و علایم اختلالات دوقطبی مورد توجه قرار گرفت و در ادامه به علایم روانی فکری جسمی و رفتاری و شیوه‌های درمان و مراقبت‌های شخصی خواهیم پرداخت.

شیدایی یک احساس خوشحالی، افزایش انرژی و خوش‌بینی بیش از اندازه است. این حالت می‌تواند آن‌قدر شدید باشد که فکر کردن و قضاوت شما را تحت‌تاثیر قرار دهد. ممکن است تفکرات عجیبی درباره خود داشته باشید، تصمیمات بدی بگیرید و به صورت شرم‌آور، بی‌محابانه، مضر و گاهی خطرناک رفتار کنید. مانند حالت افسردگی، در این حالت هم زندگی فرد مختل می‌شود و می‌تواند روابط و کار فرد را تحت تاثیر قرار دهد. در صورتی که این حالت خیلی شدید نباشد به آن شیدایی خفیف می‌گویند.
در صورتی که شما شیدا شوید ممکن است حالات زیر را در خود مشاهده کنید:

علایم روانی:

بسیار شاد و مهیج
-عصبی و برانگیخته شدن توسط کسانی‌که در خوش‌بینی شما شریک نمی‌شوند
-احساس برتری نسبت به سایرین

علایم فکری
-پر از ایده‌های جدید و مهیج
-پریدن از یک ایده به ایده دیگر (پرش افکار)
-شنیدن صداهایی که افراد دیگر نمی‌شنوند

علایم جسمی
-ناتوان از خوابیدن یا بی‌نیازی به خواب
-پرانرژی

علایم رفتاری
-برنامه‌ریزی‌های بلندپروازانه و غیرواقعی
-بسیار فعال و پرجنب و جوش
-رفتارهای نامعمول
-حرف‌زدن سریع - دیگران ممکن است متوجه صحبت‌های شما نشوند
-تصمیمات عجولانه و گاهی با نتایج مصیبت‌بار
-ولخرجی
-احساس صمیمیت زیاد
-بروز بیش از حد احساسات

اگر شما در اواسط دوره شیدایی برای نخستین‌بار باشید، ممکن است متوجه هیچ چیز غیر عادی نشوید. حتی دوستان و خانواده شما نیز ممکن است، متوجه نشوند.
حتی ممکن است اگر کسی سعی کند در این مورد نظری ابراز کند، ناراحت شوید. در این حالت شما به تدریج در انجام امور روزمره و ارتباط با افراد دچار مشکل می‌شوید.
اختلال دو قطبی یک ناراحتی با شیوع زیاد است و افراد زیادی را در تمام دنیا ازجمله ایران رنج می‌دهد.
آسیبی‌که این بیماری در زندگی انسان بر پیکره جسمی، اجتماعی و فرهنگی - روانی او وارد می‌کند بسیار شدیدتر از بیماری‌های جسمی دیگر است. اختلال دو قطبی در مراحل مختلف عوارض مختلفی در بر دارد:
در مرحله افسردگی این اختلال بی‌انگیزگی و بی‌علاقگی و خلق تنگ باعث می‌شود که فرد اشتغال و... خود را از دست بدهد و بسیار از زندگی و همقطارانش عقب بیفتد. گاهی شدت افسردگی به‌حدی است که حتی باعث اقدام به خودکشی می‌شود.
در مرحله شیدایی رفتارهای معطوف به هدف فرد افزایش می‌یابد، ازجمله این‌که میل جنسی او افزایش یافته و همراه با کاهش قدرت قضاوتی که در این شرایط بر او مستولی می‌شود، باعث بی‌بند و باری و به وجود آمدن رفتارهای دور از شأَن از وی می‌شود که خیلی وقت‌ها آبروی وی را زیر سوال می‌برد. ولخرجی و دست و دلبازی‌های وی باعث از دست دادن اموال و... می‌شود.
بی‌خوابی، عصبانیت، پرخاشگری، پرحرفی، بی‌مبالاتی‌ها و اقدامات ناگهانی ضربات شدیدی برسلامت شخص وارد می‌کند. لذا درمان قاطع اختلال دو قطبی ضروریست.
اختلال دو قطبی یک بیماری درازمدت است لذا درمانی طولانی‌مدت را می‌طلبد. اختلال دو قطبی می‌تواند بسیار نوساندار باشد (از افسردگی به شیدایی یا برعکس) بنابراین ممکن است مرتبا نوع درمان عوض شود. گاهی درمان ضدافسردگی و گاهی ضد شیدایی. آنچه در این درمان ثابت می‌ماند درمان تثبیت‌کننده خلق است.

درمان دارویی

مهم‌ترین داروهای تثبیت‌کننده خلق شامل: لیتیم، سدیم والپروئات وکاربامازپین و لاموتریژین است که توسط روانپزشک با توجه به خصوصیات بیماری و خود بیمار انتخاب می‌شود.
ممکن است همزمان داروهای دیگری نیز استفاده شوند ازجمله داروهای کاهنده یا افزاینده میل جنسی، داروهای ضد افسردگی (از جمله SSRIs,TCAs,bupropion,...)، خواب‌آورها، ضداضطراب‌ها و داروهای ضدسایکوز(OLANZAPINE,RISPERIDONE,ZIPRASIDONE,…) در مواردی که روانپریشی نیز بر دردهای بیمار افزوده شده باشد.
از نقش روان درمانی در درمان نباید غافل شد چه بسا بسیاری از علایم تشدید کننده، مشکلات به وجود آمده از بیماری، کاهش اعتماد به نفس، اضطراب داشتن این بیماری، سایکواجوکیشنpsychoedjucation برای ادغام این ناراحتی در زندگی بیمار بسیار حایز اهمیت است.

مدت درمان

درمان ابتدایی اگر شدت اختلال دو قطبی شدید نباشد معمولا ٩ ماه تا یک‌سال است، ولی در روان درمانی‌ها باید به او آموزش داده شود که مترصد علایم آغازین بیماری باشد (علایمی مثل: کاهش نیاز به خواب، پرحرفی، ولخرجی، افسردگی، افزایش انرژی، میل‌جنسی و...).
پس از آن بسیاری از روانپزشکان درمان را پس از دادن اطلاعات فوق قطع می‌کنند ولی در مواردی که اختلال دو قطبی شدید بوده باشد این درمان را حداقل برای ٥/ ٢تا ٥‌ سال ادامه می‌دهند.
در موارد عود‌کننده درمان طولانی مدت لازم است. (درمان پیشگیری‌کننده از موارد عود اختلال دو قطبی).
متاسفانه بسیاری از بیماران به علت توجیه نشدن یا اشکالات فرهنگی درخصوص مصرف دارو پس از بهبود اولیه با این تفکر که: بیماری درمان شده و دیگر عود نمی‌کند، درمان نگهدارنده را رها می‌کنند و نهایتا دوباره عوارض اختلال دوقطبی گریبانگیرشان می‌شود.

به طور کلی درمان شامل ٤ قسمت است:
١-درمان حاد بیماری (اختلال دو قطبی)
٢- درمان نگهدارنده maintainance
٣-درمان پیشگیری کنندهprophylactic
٤- درمان عوارض

قسمت بزرگی از درمان، مبارزه با افکار و باورهای غلط ازجمله اعتیادآور بودن داروهای روانپزشکی، بعضی از داروهای عطاری (و به اصطلاح درمان‌های گیاهی بدون مجوز از وزارت بهداشت)، سر کتاب باز کردن، رمالی، دعانویسی، احضار ارواح و... است.

مراقبت‌های شخصی

استفاده از رژیم غذایی مناسب
*نوشیدن مرتب نوشیدنی‌های غیر شیرین. این کار به نگه داشتن سطح آب و نمک بدن شما کمک می‌کند.
*غذا خوردن منظم - این کار به تعادل مایعات بدن کمک می‌کند.
*کاهش مصرف کافیین در چای، قهوه و نوشابه، این مواد با افزایش ادرار سطح لیتیوم را بالا می‌برند.

تثبیت کننده‌های دیگر خلقی
اگرچه لیتیوم موثرترین تثبیت‌کننده است، اما داروهای دیگری نیز وجود دارد. سدیم والپروت به اندازه لیتیوم موثر است.
*رعایت بهداشت خواب.

بهترین دارو برای من کدام است؟
شما باید در این مورد با روانپزشک خود مشورت کنید، اما چند قاعده کلی وجود دارد،
*لیتیوم، سدیم والپروت و اولانزاپین معمولا برای درمان طولانی مدت تجویز می‌شوند.
*کارمازپین برای مواقعی که نوسان خلق سریع‌تر و متناوب‌تری دارید، پیشنهاد می‌شود.
*ترکیب دارویی نیز گاهی لازم است.
به‌طور کلی بهترین دارو به وجود شما بستگی دارد. یک دارو ممکن است برای یک نفر مناسب باشد ولی در شخص دیگری اثر خوبی نداشته باشد. اما برای اولین تجویز اصولا دارویی تجویز می‌شود که تاثیر بیشتری در دیگران نشان داده است.

بدون دارو چه اتفاقی می‌افتد؟
لیتیوم ٣٠ تا ٤٠ درصد از احتمال عود بیماری کم می‌کند، اما هرچه تعداد دوره‌های شیدایی شما بیشتر باشد، احتمال عود آن هم بیشتر است. با افزایش سن، احتمال عود دوره‌ها همچنان ثابت می‌ماند. حتی ممکن است شما برای مدت طولانی مشکلی نداشته باشید، اما همواره خطر بازگشت وجود دارد.

از چه موقع شروع به مصرف دارو کنیم؟
پس از گذراندن یک دوره، نمی‌توان گفت که دوره‌های بعدی چه زمانی باز می‌گردند. ممکن است شما مایل به مصرف دارو در این مرحله نباشید مگر این‌که دوره شما بسیار شدید بوده باشد. اگر برای بار دوم مبتلا شوید به احتمال ٨٠‌درصد دوره‌ها عود خواهند کرد. اغلب روانپزشکان در این حالت داروهای تثبیت‌کننده را پیشنهاد می‌دهند.

برای چه مدت یک داروی تثبیت‌کننده باید مصرف شود؟
برای حداقل ٢‌سال بعد از یک دوره اختلال و تا ٥‌ سال در حالت‌های زیر می‌توان ادامه داد.
*عود مکرر دوره‌ها
*دوره جنون
*استفاده از الکل یا مواد مخدر
*داشتن استرس در خانه یا محل کار

در صورت ادامه داشتن مشکل، ممکن است مجبور شوید برای مدت طولانی‌تری به مصرف دارو ادامه دهید. اطلاعات بیشتر درباره مصرف داروهای تثبیت‌کننده در کتابچه‌های مربوطه وجود دارد.

روش‌های درمانی روانشناسی

در فاصله بین دوره‌های شیدایی یا افسردگی، درمان‌های روانشناسی می‌تواند موثر باشد. این درمان‌ها باید حدود ١٦ جلسه یک ساعته به مدت ٦ تا ٩ ماه باشند.
این درمان‌ها شامل موارد زیر است:
*تربیت روانی(Psycho education) - دانستن بیشتر در مورد اختلالات دو قطبی
*تحت نظر داشتن حالت روحی، کمک کردن به شما برای شناخت زمان‌های تغییر حالت روحی
*استراتژی خلقی، کمک کردن برای جلوگیری از تغییر حالت روحی به شیدایی یا افسردگی کامل
*کمک برای افزایش مهارت‌های سازگاری
*شناخت و رفتار درمانی(CBT) برای افسردگی.(دکتر محمد والی پور - متخصص روانپزشکی/شهروند)