راز جذابیت «حشمت فردوس» و دیگر بدمن‌های محبوب

مثلا «جلال فتوحی» سریال میوه ممنوعه یک شخصیت منفی است؛ زد و بند می‌کند، کلاه این و آن را برمی‌دارد، پشت هم ‌اندازی می‌کند، شرخر است، حلال و حرام سرش نمی‌شود اما منفور نیست و بیننده دلش نمی‌آید از او متنفر باشد. یک جورهایی دوست‌داشتنی است؛ مثل آنجا که به یاد پسر به سفر رفته‌اش بغض می‌کند و دل‌ریش می‌شود. امیر جعفری در سریال حسن فتحی خالق شخصیتی شد که بدمن بود در ظاهر، در باطن اما جذاب و شاید محبوب‌تر از قهرمان اصلی که در قطب مخالف او قرار داشت. استاد درآوردن چنین شخصیت‌های دوپهلویی در چند سال اخیر شاید فرهاد اصلانی باشد.

شخصیت فرصت‌طلب هومن در سریال «آشپزباشی»، سرکار رفیع تازه به دوران رسیده و بی‌رحم مجموعه «خانه‌ای در تاریکی» و حتی ابن زیاد ملعون «مختارنامه» گواهی بر این ادعاست. هومن آشپزباشی فقط به فکر منافع خودش است و به نوعی آتش‌بیارمعرکه یک دعوای زناشویی، با این حال با آن دستمال گردن و رفتارهای نوکیسه مآبانه‌اش و ترس ابدی از همسر و علاقه پنهان برجای مانده از دوران تجرد به دخترخاله تازه به ثروت شوهر مرده رسیده‌اش برای مخاطبین منفور نیست و حتی در مواقعی بامزه و تو دل برو هم می‌شود. سرکار رفیع هم با طنز زیرپوستی‌ای که در شخصیتش مستتر است و آن شکم‌چرانی‌هایش و لهجه‌ای که به آن‌ زیبایی گرفته، دل بیننده را نمی‌زند. حتی اصلانی چنان هنرمندانه در قالب نقش ابن‌زیاد فرو رفته و از جان برایش مایه می‌گذارد که این شخصیت تاریخی تا ابد منفور و ملعون را برای بینندگان و پیگیران مختارنامه نه محبوب که دارای جاذبه می‌کند.

فارغ از شخصیت‌پردازی‌های اصولی و روان‌شناسانه صورت گرفته روی یک شخصیت در فیلمنامه و توجیه و هدایت حرفه‌ای و متبحرانه بازیگران توسط کارگردان نباید از هنر و تسلط خود نقش‌آفرینان نیز غافل شد. اتفاقا ایفای نقش‌های دوپهلوی اینچنینی کار آسانی نیست که بماند، نوعی راه رفتن روی لبه تیغ است. ممکن است کمی افراط و تفریط، یک شخصیت منفی را چنان برای مخاطب دلپذیر و محبوب جلوه دهد که گفتار و کردارش را سرلوحه کار خود قرار داده و به نوعی الگوبرداری کند که این همان انحراف از فلسفه اولیه و هدف‌ نهایی از طراحی یک شخصیت منفی است. مرحوم مهدی فتحی هم از جمله بازیگرانی بود که متبحرانه از پس نقش‌های دوپهلو برمی‌آمد. قدرت بالای مانور این بازیگر موجب شده بود که حتی شخصیتی مانند عمروبن عاص برای بینندگان سریال «امام علی(ع)» جذاب و خاطره‌انگیز شود. یا حتی نقش‌آفرینی‌ او در مجموعه «همشاگردی‌ها» و در نقش یک پاسبان دون‌پایه شهربانی که با شوهرخواهرش که معلم است و سیاسی و پنهان در زیرزمین خانه‌اش، درگیری دارد هم همچنان خاطره‌انگیز و به یادماندنی است؛ گو این‌که خود سریال آنچنان ساختار و سوژه جذابی نداشت که در ذهن بینندگانش ماندگار شود. این پاسبان لاف‌زن شوشکه به دست (یادتان آمد؟) با این‌که تا مرز لودادن دامادش هم پیش می‌رود اما بازی زیبای مرحوم فتحی چنان بار طنزی به آن داده که تماشاگر نمی‌تواند از او متنفر باشد.

از نمونه‌های به‌روزتر شخصیت‌هایی که با وجود منفی بودن برای بیننده جذابیت دارد می‌توان به «حشمت فردوس» دوگانه «ستایش» که داریوش ارجمند ایفاگرش بود، اشاره کرد. حشمت فردوس، پیرمرد لمپن و لجبازی که قرار است بار منفی سریال بر دوش او باشد، آن‌چنان پیچیدگی‌ها و جذابیت‌های شخصیتی دارد که بیننده کینه‌اش را به دل نمی‌گیرد. مهدی سلطانی هم دیگر بازیگری است که هر چند سال‌های زیادی از حضورش در تلویزیون نمی‌گذرد اما با نقش‌آفرینی‌های متبحرانه‌اش در سریال‌های «مدینه»، «دیوار» و «مادرانه» نشان داده که بخوبی از پس نقش‌های دوپهلوی خاکستری مایل به سیاه برمی‌آید.

نقش کیانوش گرامی هم در سریال «مامور بدرقه» که در سال 1387 از شبکه تهران پخش شد از دیگر نمونه‌های شخصیت‌های منفی دوست‌داشتنی است. این بازیگر که معمولا ایفاگر نقش‌هایی یکدست و شبیه به هم است در «مامور بدرقه» همان خلافکار بزن بهادر همیشگی است، اما خوش قلب و نازک دل و خواهرزاده جواد رضویان که چون کودکان دایی‌اش صدا می‌زند و شدیدا هم از او حرف‌شنوی دارد. صدرالدین حجازی و مصطفی طاری هم در «تفنگ سرپر» امرالله احمدجو در نقش دو برادر که قرار است بدمن‌های سریال باشند و اتفاقا از بدجنسی هم چیزی کم نمی‌گذارند، آنقدر سنگ تمام گذاشتند و به زیبایی هر چه تمام‌تر بخشی از سادگی‌های به حماقت نزدیک شده این دو شخصیت را به تصویر کشیدند که حس همدلی و دلسوزی بینندگان را بیشتر برانگیختند تا کدورت و تنفر آنها را. اینها فقط نمونه‌هایی است از شخصیت‌های منفی مجموعه‌های تلویزیونی که با وجود منفی‌بودن ظاهری‌شان، در عمل به دل مخاطبان جعبه جادویی نشستند و در دل و یادشان ماندگار شدند؛ نقش‌هایی که ماندگاری‌شان را مدیون و وامدار قدرت و تبحر بازیگران‌شان هستند، بی‌گمان. (جام جم)