دوگانه بومی‌سازی یا جهانشمولی

بر این اساس، هدف متفکران و سیاستمداران از اضافه کردن کلمه اسلامی به واژه پرکاربرد جهان امروز یعنی حقوق بشر هم قابل شناسایی است. باید فهمید قید اسلامی چه تاثیری بر لفظ و معنای حقوق بشر دارد و چه تمایزی به آن می‌دهد.

حقوق بشر، جهانشمول یا بومی؟

میان متفکران حقوق بشری، کم نیستند کسانی که به نظریه جهانشمولی حقوق بشر رای بدهند. از دید این افراد حقوق بشر بومی یا محلی خطری برای اصل حقوق بشر است، زیرا در این صورت نخواهیم توانست در مقابل نقض فاحش حقوق بشر در نقاط مختلف جهان بایستیم و مثلا اگر افرادی جراحت وارد کردن بر کودکان را خلاف حقوق بشر ندانند باید سر تسلیم مقابل آنان فرود بیاوریم. در مقابل کسانی هم هستند که می‌گویند اگر قرار باشد ارزش‌های جهانشمول معیار حقوق بشر قرار بگیرد، قدرت‌های بزرگ و بخصوص جهان غرب با زور آکادمیک و رسانه‌ای خود سعی می‌کنند نظریات خود را با عنوان حقوق بشر به جهان قالب کنند و در این صورت فرهنگ‌ها و خرده فرهنگ‌های دیگر یا عقاید دینی و سنتی مردم در سراسر جهان را نادیده بگیرند و هضم کنند. اصل دعوای حقوق بشر اسلامی در اینجاست. جنگ میان بومی‌سازی حقوق بشر یا جهانشمولی آن.

حقوق بشر اسلامی چیست؟

معنای حقوق بشر اسلامی نزد مولفان آن کاملا روشن است. حقوق بشر اسلامی، مجموعه حقوقی است که یک فرد براساس ارزش‌های مورد اعتقاد اسلام دارد. اگرچه چنین تعریفی می‌تواند باعث گسست شدید از مفهوم حقوق بشر به معنای جهانی یا غربی آن شود، اما نگاهی به مصادیق مورد اشاره حقوق بشر اسلامی و جهانی ما را به این نتیجه می‌رساند که این دو مفهوم بسیار به یکدیگر شبیه هستند. دلیل این موضوع چیزی نیست جز این که اسلام بر ارزش‌ ذاتی انسان اشاره دارد (و لقد کرمنا بنی‌آدم) و هیچ گاه دین را دلیل اعطای حقوق اساسی بشر ندانسته است. از این روست که امیرالمومنین به مالک اشتر توصیه می‌کند با مردم به نیکی رفتار کند که یا برادر دینی اویند یا در آفرینش با او مشترکند، یعنی انسانند. دقیقا بر همین اساس است که حجم بالایی از اعلامیه جهانی حقوق بشر اسلامی قاهره که اعلامیه مشترک در کشورهای مسلمان است با اعلامیه جهانی حقوق بشر و دو پیمان اصلی یعنی پیمان حقوق مدنی و سیاسی بشر و پیمان حقوق اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بشر متفاوت است.

چهار عامل شکاف

با این حال، چهار مساله باعث شکاف میان این دو مفهوم می‌شود. نخست این که از نظرگاه اسلامی، برخی حقوق بشر قیود خاص خود را دارند و به صورت مطلق برای بشر وجود ندارد. از این رو مثلا کشیدن کاریکاتور از پیامبر اسلام در حقوق بشر اسلامی مصداقی از حق آزادی بیان نیست و جایز شمرده نشده، در حالی که در غرب این موضوع نه‌تنها برای پیامبر اسلام که برای دیگر پیامبران نیز جایز است. علاوه بر این بحث نظری، دفاع سیاستمداران غربی از چنین اقداماتی که در نظرگاه مسلمانان یک توهین به حساب می‌آید، خود باعث افزایش شکاف میان حقوق بشر از دیدگاه مسلمین و سایر افراد در جهان می‌شود.

حقوقی که اسلام به آنها معتقد نیست

در عین حال اعطای برخی حقوق از نظرگاه اسلامی جایز نیست مثل حقی که اخیرا در قالب حق آزادی ازدواج برای ازدواج به همجنسگرایان در برخی کشورهای جهان داده می‌شود؛ در حالی که اسلام نه‌تنها این مساله را حق نمی‌شمرد بلکه از منظر اخلاق و حفظ نهاد خانواده با آن روبه‌رو شده و برای آن مجازات تعیین کرده است. البته چنین مسائلی معدود و محدود هستند، ولی تاکید نظام رسانه‌ای غرب بر این حقوق و نقض آن در کشورهای اسلامی باعث افزایش طول و عرض شکاف می‌شود.

عملکرد بد دولت‌ها و گروه‌‌های مسلمان

نکته سوم این است که متاسفانه عملکرد اجرایی برخی کشورهای مسلمان در زمینه اجرای حقوق بشر مناسب نبوده است و همین مساله یکی از دلایل اصلی اعتراضات و اسقاط نظام‌هایی بوده که تحت عنوان بهار عربی یا بیداری اسلامی در چند سال اخیر در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به وقوع پیوسته است. این عملکرد اجرایی را باید در کنار عملکرد دشمن پسند برخی گروه‌های افراطی مسلمان دانست که بدیهی‌ترین حق آدمیان یعنی حق حیات را هم نادیده می‌گیرند و به نام اسلام دست به تجاوز به حقوق مردم می‌زنند. نمونه حکومت‌هایی چون لیبی و مصر و نیز گروه‌هایی چون طالبان و داعش باعث می‌شود نام اسلام در اجرای حقوق بشر خراب شود و آلترناتیوی چون حقوق بشر جهانشمول یا غربی به میان بیاید.

عملکرد دو گانه مدعیان حقوق بشر

نکته چهارم هم وضع جامعه جهانی در اجرای حقوق بشر است. اگر به این روزهای فلسطین نگاه کنید و آن گاه سکوت برخی مجامع حقوق بشری و مدعیان همیشگی این حقوق در جهان را نظاره کنید به مسلمانان حق خواهید داد به این حقوق بشر و نیز مجریان و مدعیان آن بی‌اعتماد شوند و در مقابل به سمت بومی‌سازی حقوق بشر بروند.​ به این ترتیب دو مساله نظری (قید داشتن برخی حقوق ادعایی و منع برخی حقوق ادعایی در نظرگاه اسلام) و دو مساله اجرایی (عملکرد بد دولت‌ها و گروه‌هایی که حداقل در نام مسلمان هستند و عملکرد دو گانه جامعه جهانی بخصوص غرب) باعث می‌شود این دو نظریه هر چه بیشتر از یکدیگر فاصله بگیرند.

راهکار؛ اجرای مشترکات و تعامل درباره​اختلاف‌ها

با وجود این بررسی منشورهای حقوق بشر اسلامی و غربی و حتی سایر منشورهای حقوق بشر بومی چون آفریقایی و آمریکایی نشان می‌دهد بشریت در مصادیق حقوق بشر اشتراکات بسیاری دارد. همه جهان به حق حیات و احترام به زندگی آدمیان اعتقاد دارند. همه برای انسان‌ها حقی برای بیان اندیشه‌ها، افکار و انتقادات خود قایلند. همه می‌دانند حقوق زن به عنوان قشری که به هر طریق مورد ظلم تاریخی قرار گرفته باید احقاق شود . بر این اساس است که می‌توان مدعی شد مشکل جهان امروز نه حقوق بشرهای بومی که عدم اجرای حقوق بشر است. اگر به همین منشورهای موجود (چه اسلامی و چه جهانی آن) عمل شود می‌توان باب گفت‌وگویی را باز کرد و درباره حق‌های جدید بشری و محدودیت‌ها و قیود حق‌های موجود بشری گفت‌وگو کرد تا شاید روزی به یک سند مورد اعتقاد همه ابنای بشر رسید.

مصطفی مسجدی آرانی / جام​جم