شورش های مسلحانه زیدیان در سرزمین خلافت شرقی

با چنین باورهایی شیعیان زیدی بسیار زودتر از سایر شیعیان توانستند به قدرت سیاسی دست یابند و حکومت‌هایی را در طبرستان در شمال ایران و یمن تشکیل دهند. حکومت علویان طبرستان چندان دوام نیاورد، اما حکومت امامان زیدی در یمن که موضوع این یادداشت است تا نیمه‌ سده بیستم میلادی ادامه یافت.

بنیانگذار این حکومت یحیی‌بن‌حسین یکی از نوادگان عالم زیدی «قاسم‌بن‌ابراهیم الرسی» بود که نسبش با سه واسطه به حسن‌بن‌علی(ع) می‌رسید. یحیی پس از کوششی نافرجام برای یافتن جای پایی در طبرستان به دعوت قبایل شمال یمن در سال 280 هـ.ق. راهی آنجا شد و با کمک قبیله خولان در ناحیه‌ کوهستانی صعده که وی را به عنوان هادی الی‌الحق به امامت پذیرفته بودند در کمتر از یک دهه سلطه خود را تا نجران و صنعا گسترش داد. پس از درگذشت امام هادی در 299 هـ.ق. دو نفر از پسرانش جانشین وی شدند، اما در سده چهارم امامت زیدی در یمن در اثر اختلاف بر سر جانشینی تضعیف و در برابر شیعیان اسماعیلی صُلَیحی هواخواه حکومت فاطمیان مصر که صنعا و صعده را تصرف کرده بودند به طرف شمال عقب رانده شد. در آغاز سده‌ ششم هجری بود که نوادگان امام هادی بار دیگر حکومت خود را از نجران و صعده به سوی جنوب گسترش دادند و امام احمد متوکل (566 ـ 533 هـ.ق.) موسس جدید امامت زیدی در یمن شد. پس از آن نخست حکومت ایوبیان مصر طی سال‌های 626 ـ 569 هـ.ق. و سپس جانشینان آنان یعنی رسولی‌های زبید، دو شهر تعز و صنعا را فتح کردند و امامان زیدی دیگر بار به مدت بیش از 150 سال به صعده عقب نشستند؛ افزون بر این پس از تاسیس خاندان سنی طاهری در لحج و عدن، میان این خاندان و امامت زیدی بر سر صنعا جنگی تمام عیار درگرفت.

در 933هـ.ق. لشکر سلطان مملوک مصر، یمن را به اشغال درآورد و امام زیدی را ناگزیر به عقب‌نشینی کرد. اما در همان سال مصر به اشغال ترکان عثمانی درآمد و این بار عثمانی‌ها وارد جنگ با یمن شدند. در 945هـ.ق. امام شرف‌الدین از عثمانی‌ها شکست خورد و به این ترتیب یمن جزو خاک عثمانی شد. چند دهه بعد در 1003هـ.ق. امام قاسم‌المنصور علیه عثمانی‌ها اعلام جهاد کرد و پسر و جانشینش امام محمد موید توانست جنگ را با پیروزی به پایان برساند. به این ترتیب در 1044هـ.ق. آخرین حکمران ترک از یمن خارج شد.

در 1872م. دولت عثمانی با وجود کوشش امامان زیدی همچون امام حمیدالدین‌منصور بار دیگر یمن را به تصرف درآورد، اما پسر وی امام یحیی متوکل (1948 ـ 1904م.) از زمان جنگ جهانی اول به صورت غیررسمی مستقل شد. در سال 1948م. و با قتل وی پسرش امام سیف‌الاسلام احمد با کمک قبایل وفادار شمال یمن دوباره قدرت را به دست آورد. اما از این زمان به بعد مخالفان، حکومت وی را به تهدید روبه‌رو ساختند. سرانجام افسران جمهوریخواه در بیست و ششم سپتامبر 1962م. به سرکردگی ژنرال علی ‌عبدالله‌صالح و با کمک نیروهای جمال‌عبدالناصر، رئیس‌جمهور مصر کودتایی را علیه امام محمد بدر منصوربالله سازماندهی و حکومت وی را سرنگون کردند. منصوربالله به عربستان گریخت و با کمک قبایل شمالی و خاوری بیهوده کوشید تا در بحبوحه‌ جنگ داخلی سال‌های 1970 ـ 1962م. اقتدار از دست رفته‌ خویش را بازیابد، اما موفقیتی به دست نیاورد و در تبعید در بریتانیا درگذشت. به این ترتیب حکومت امامان زیدی در یمن پایان یافت.

حکومت جدید مدارس دینی را بست، برگزاری مراسم و چاپ کتاب‌های مذهبی را ممنوع کرد و بسیاری از عالمان زیدی را کشت. با وجود این شرایط ‌اکنون شیعیان زیدی از نظر جمعیت پس از سنی‌های شافعی قرار دارند و به طور عمده در استان صعده در شمال یمن زندگی می‌کنند. در این منطقه، «حوثی»‌ها گروه مبارزی که قرابت نزدیکی با شیعیان دوازده امامی دارند از سال 2004م. وارد درگیری مسلحانه با دولت یمن شده‌اند. این درگیری‌ها با وجود توافق چند باره‌ طرفین برای آتش‌بس همچنان ادامه دارد.

امین تریان‌‌ /‌‌ جام​جم