طفل خمین، پیر جماران

امام خمینی (ره) در طول زندگی خود در 4 کشور و 8 شهر زندگی داشته‌اند. با وجود این که زندگی در 3 کشور و 4 شهر از این میان به اجبار و در «تبعید» بوده، اما این «توفیق اجباری» مطمئنا باعث شد او دنیادیده‌تر شود.

از این منظر، زندگی امام خمینی(ره) با بسیاری از بزرگان قدیم و جدید قابل مقایسه است. در راس این بزرگان یادمان نرفته که حضرت پیامبر(ص) قبل از نبوت، قافله‌دار کاروان‌های تجاری بود و بعد از آن هم هجرتی بزرگ و تاریخی از مکه به مدینه را رقم زد بنابراین می‌توان گفت یکی از ویژگی‌های بزرگان، سفر و مهاجرت است که «بگو در زمین بگردید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرده است. ‏سپس خداست که آخرت را پدید می‏ آورد؛ خداست که بر هر چیزی تواناست.» (سوره مبارکه عنکبوت، آیه 20)

تولد در خمین

نخستین سکونتگاه امام خمینی(ره) خمین بوده است. خانه در خیابانی که اکنون به نام ایشان نامگذاری شده قرار دارد و نام محله‌ای که خانه در آن قرار دارد سرپل است، ظاهرا به دلیل رودخانه‌ یا قناتی که از کنار خانه می‌گذرد. بنا به روایتی این خانه را حدود 65 سال پیش از تولد امام خمینی(ره) جد ایشان خریداری کرده است. بعد از شهادت پدر به دست اشرار، سهم امام از این ارثیه پدری، حیاط محدود و کوچکی بود که در آن یک ایوان و سه اتاق وجود داشت، اما منزلی که اکنون تحت عنوان خانه موزه امام خمینی(ره) یکی از آثار تاریخی و دیدنی شهرستان خمین است، از سال 75 به‌عنوان یک اثر ملی ثبت شده و سالانه نزدیک 300 هزار نفر از آن بازدید می‌کنند؛ ابتدا 4500 مترمربع وسعت داشته و حالا وسعت آن بالغ بر 2500 مترمربع است. در کنار حیاطی هم که ارثیه امام خمینی(ره) است، ارثیه آیت‌الله مرتضی پسندیده، برادر ناتنی امام هم قرار دارد و دالانی کوچک، این دو بخش منزل را به هم وصل می‌کند. خانه مثل بسیاری از خانه‌های قدیمی دارای بخش‌های مختلفی چون اندرونی و بیرونی است، اما آنچه بیش از همه مورد توجه قرار گرفته، اتاقی است که محل تولد امام خمینی(ره) است؛ اتاقی که بی‌شک شاهد میلاد فردی بوده که یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های قرن بیستم جهان بوده است.

تحصیل در سلطان‌آباد

امام خمینی(ره) حول و حوش هجده سالگی برای کسب علوم دینی راهی اراک می‌شود؛ شهری که در حال حاضر مرکز استان مرکزی است و در آن روزها سلطان‌آباد نام داشت. اراک در آن زمان یکی از پایگاه‌های علوم دینی بوده و نباید از نظر دور داشت که در سال‌های بعدی هم مرجع بزرگی چون آیت‌الله اراکی از این شهر برخاسته است. با این حال اقامت امام خمینی(ره) در این شهر، مدت زیادی طول نمی‌کشد چرا که با مهاجرت آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی به قم برای تاسیس حوزه علمیه این سامان، امام هم با استاد خویش راهی قم می‌شود. امام خمینی(ره) در طول مدت سکونت در اراک، در حجره‌ای در منطقه شرقی مدرسه علمیه سپهدار سکونت داشتند.

حجره‌های تحصیل در قم

محل سکونت امام خمینی(ره) در ده سال ابتدایی ورود به قم هم مدارس علمیه بوده است. در سه سال ابتدایی، ایشان در حجره‌ای در مدرسه دارالشفا سکونت داشتند. بعد از آن هم حجره شماره 23 مدرسه علمیه فیضیه، شاهد حضور امام خمینی(ره) بود. حضور و سکونت در مدارس علمیه، در بیست و هشت سالگی پایان یافت؛ وقتی روح‌الله موسوی خمینی با خدیجه ثقفی ازدواج کرد.

منازل اجاره‌ای در بدو زندگی مشترک

اولین محل سکونت امام خمینی(ره) پس از ازدواج، خانه‌ای در محله «آب سردار» تهران بوده است. محله آب‌سردار در ضلع غربی میدان شهدا قرار دارد. پس از آن این خانواده دو نفره به قم مهاجرت کردند و در خانه‌ای که «آیت‌الله حاج سیداحمد زنجانی» به امام معرفی کرده بود، ساکن شدند. گویا به دلیل میل صاحبخانه به تخلیه زودتر منزل یا کرایه سنگین، امام بعد از شش ماه به خانه‌ای در محله‌ای به نام «الوندیه» در قم رفتند. اتفاق مهمی که در این خانه افتاد، ولادت فرزند بزرگ امام خمینی، مصطفی بود. بنا به گزارشی، گویا این خانه در حال حاضر تخریب شده است.

یک خانه انقلابی

پس از این خانه، منازل اجاره‌ای امام خمینی(ره) در قم چند بار تعویض شد تا این که سال 1335، امام در محله یخچال قاضی قم و در محل خیابان معلم کنونی، منزلی به مساحت 300 مترمربع خریداری کردند. این خانه، دو بخش اندرونی و بیرونی داشت و ساده بود. این سادگی در حال حاضر برای مراجعان این خانه هم قابل فهم است. خانه پس از پیروزی انقلاب، دفتر امام خمینی(ره) بود تا این که از سوی حاج احمد خمینی به دفتر رهبر انقلاب تحویل داده شد و پس از آن هم موزه امام خمینی(ره) در شهر قم شد. اهمیت این خانه از این حیث است که اصلی‌ترین مبارزات امام خمینی(ره) پیش از دوران تبعید در این خانه صورت گرفت.

منازلی در تبعید

از بازداشت امام خمینی(ره) در خرداد 42 تا تبعید ایشان در آبان 1343 به خارج از کشور، امام مدتی در تهران زندگی کردند. سه منزل در این زمان میزبان ایشان بود. منزل اول در منطقه داوودیه بود؛ منطقه‌ای در شمال میدان مادر (محسنی یا میرداماد) تهران که البته با نظر نیروهای امنیتی تغییر کرد و به منازلی در منطقه قیطریه تهران رسید.

دوران تبعید ترکیه هم برای امام خمینی(ره) پر از جابه‌جایی بود. هتلی در مرکز آنکارا، ساختمانی در خیابان آتاتورک این شهر و سرانجام خانه‌ای در شهر دورافتاده بورسا در 460 کیلومتری آنکارا، محل‌های زندگی امام در کمتر از یک سال تبعید در ترکیه بود. پس از این ایام، امام خمینی عزم عراق کردند.

پس از اقامتی کوتاه در کاظمین، سامرا و کربلا، امام خمینی به منزل ساده‌ای که یکی از دوستان ایشان به نام حاج شیخ نصرالله خلخالی برایشان تهیه کرده بود، رفتند. خانه به طور واضح کوچک و قدیمی بود، اما امام اجازه توسعه کمی و کیفی آن را ندادند و در همان خانه، انقلاب اسلامی مردم ایران را هدایت کردند. این خانه در حال حاضر در تملک دولت ایران است، اما چند سال پیش به دلیل ترمیم‌ناپذیری تخریب شد تا با نقشه‌ای همسان آن روزها بازسازی شود.

امام پس از این که دولت عراق، مزاحم فعالیت‌های ایشان شد، خواستار تغییر محل تبعید خود شدند و پس از سفر کوتاهی به کویت راهی فرانسه شدند.

خانه ابتدایی امام در پاریس بود، در طبقه چهارم یک ساختمان و شرط کرده بودند اجاره این محل باید پرداخت شود. با این حال، رفت‌وآمد بسیار برای همسایگان مزاحمت ایجاد کرده بود و از این رو ایشان به تغییر محل سکونت به منزل 79 متری در نوفل‌لوشاتو، روستایی نزدیک پاریس رضایت دادند. از این محل که آخرین تبعیدگاه امام است، خاطرات زیادی نقل شده است؛ از درخت سیبی که محل گعده امام و حاضران در نوفل‌لوشاتو بود تا مصاحبه‌های زیادی که خبرنگاران غربی در این محل با ایشان انجام دادند.

سکونت در تهران، بازگشت به قم، مراجعت به تهران

پس از ورود امام خمینی(ره) به تهران، دو مدرسه رفاه و علوی در نزدیکی میدان شهدا محل اقامت ایشان شد. پس از مدتی، امام با ترک تهران به سمت خانه قدیمی خود در قم رفتند، اما به خاطر کثرت مراجعه مردم به منزلی در همان نزدیکی نقل‌مکان کردند؛ خانه‌ای که ظاهرا متعلق به آیت‌الله یزدی بوده است.

با این حال، بهمن 58 امام خمینی(ره) هم به دلیل ناراحتی قلبی و هم برای اداره راحت‌تر امور کشور به تهران بازگشتند.

پس از طی مراحل درمانی بنا به توصیه تیم پزشکی قرار شد منزلی در شمال شهر تهران برای ایشان مهیا شود؛ منزلی سه طبقه در منطقه دربند نخستین منزلی بود که با این ویژگی‌ها انتخاب شد و امام هم چهارماهی در این منزل ساکن بودند، اما آنچه باعث می‌شد امام خمینی به قول خود در این خانه احساس «عذاب» کنند، این بود که این منزل از سطح معمولی خانه‌ها کمی بالاتر بود و مثلا نمای سنگ داشت. از این رو ابتدا خواستند خانه را تغییر دهند و سپس هشدار دادند در غیر این صورت به قم برخواهند گشت.

پس از جستجوی فراوان، نهایتا منزل حجت الاسلام امام جمارانی در محله جماران به عنوان اقامتگاه ایشان انتخاب شد و ایشان از 28 اردیبهشت سال 59 تا پایان عمر در این محل زندگی کردند.

این حکایت زندگی رهبر کبیر انقلاب ایران است در بیش از 20 منزل مسکونی خود در 8 شهر و 4 کشور. با وجود این کیست که نداند، هر قدر هم این تغییرات اختیاری و اجباری منازل زیاد بوده، آنچه ثابت است، سادگی است که در این اقامتگاه‌ها به چشم می‌خورد؛ چیزی که شایسته یک رهبر معنوی است.

مصطفی مسجدی آرانی - جام‌جم