بحران‌ آب را جدی بگیرید

اراک، اصفهان، شیراز، قزوین، قم، کرج، کرمان، مشهد، همدان، یزد و تهران از کلانشهرهایی هستند که باید برای تنش آبی آماده شوند.

با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور، خشکسالی و کمبود آب در ایران موضوعی است که می‌توان گفت در تاریخ و فرهنگ این سرزمین ریشه دارد. قوانینی که از دیرباز در زمینه مدیریت آب مطرح بوده است نشان می‌دهد مردمان این سرزمین از گذشته کم‌آبی را به عنوان یک واقعیت پذیرفته‌اند و زندگی خود را بر این اساس منطبق ساخته‌اند. خشکسالی پدیده‌ای اقلیمی است که به کندی و در یک دوره زمانی طولانی مدت پیش می‌رود و در نتیجه خسارات ناشی از آن نیز با گذشت زمان نمایان می‌شود. به این ترتیب می‌توان خشکسالی را یک دوره شرایط خشک غیرعادی دانست که در یک دوره زمانی نسبتا طولانی ادامه دارد و در نهایت به اختلال یا کاهش سطح ذخایر آب سطحی و زیرزمینی منجر می‌شود.

البته از دیدگاه هواشناسی به شرایطی که به کاهش بارش‌ها و در نتیجه تغییر الگوی آب و هوایی منجر شود، خشکسالی گفته می‌شود. کشاورزان می‌گویند وقتی رطوبت خاک از نیاز واقعی محصول کمتر باشد و به محصول آسیب برسد خشکسالی اتفاق افتاده است. خسارات ناشی از خشکسالی غیرساختاری است و وسعت مناطق آسیب‌دیده از خشکسالی در مقایسه با دیگر بلایای طبیعی بیشتر است. بنابراین باید پذیرفت خشکسالی در کشور ما وضعی طبیعی و مستمر است که تنها راه غلبه بر آن سازگاری است. در این شرایط اگر بین منابع و مصارف توازن وجود نداشته باشد کم‌آبی به بحران جدی تبدیل می‌شود.

هر سال بدتر از سال قبل

هر سال که می‌گذرد مشکلات و پیامدهای ناشی از کم‌آبی بیشتر نمایان می‌شود. باید پذیرفت کشور ما در منطقه‌ خشک و نیمه‌خشک قرار دارد که میزان بارش‌های سالانه آن به اندازه کشورهایی مانند مالزی، اندونزی و تایلند نیست. بررسی‌های آماری نشان می‌دهد بیش از نیمی از بارش‌ها در کشور ما تبخیر می‌شود و این موضوع می‌تواند در مواجه شدن با پدیده‌ای تحت عنوان خشکسالی و به تبع آن کم‌آب نقش بسیار مهمی داشته باشد.

بخشی از باقیمانده نزولات جوی جذب زمین شده و به غنی شدن ذخایر زیرزمینی منجر می‌شود، اما جالب است بدانید از مجموع ذخایر آبی باقیمانده از نزولات جوی نیز حدود 90 درصد در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد و فقط 7 درصد آن به تامین آب شرب یا خانگی اختصاص دارد. این در حالی است که بازده کشاورزی حدود 30 تا 35 درصد است که می‌توان با استفاده از راهکارهای مدیریتی این رقم را به 70 درصد ارتقا داد. طبق محاسبات انجام شده مصرف سرانه آب در کشور بیش از 250 لیتر در روز است که در مقایسه دو برابر استانداردهای جهانی است.

در چنین شرایطی اگر هر چه زودتر به فکر چاره نباشیم شرایط با گذشت زمان بدتر خواهد شد و پیش‌بینی می‌شود بر این اساس به تعداد شهرهایی که در مرز بحران آب قرار می‌گیرند افزوده شود. به یاد داشته باشیم آب در زندگی ما نقش مهمی ایفا می‌کند. برای رشد گیاهان و تولید غذا، حفظ محیط زیست و فرآیند تولید از همبرگر تا رایانه به آب نیاز داریم. برای انجام کارهای روزمره مانند مسواک زدن و حمام کردن هم به آب نیاز داریم و حال آن که منابع محدودی در اختیار هست. پس نباید حتی مقدار اندکی از آب را هدر داد.

مصرف آب ایرانی‌ها 2‌ برابر استاندارد جهانی است

آب که به عنوان عامل حیات بشر از آن نام برده می‌شود به عنوان مهم‌ترین عامل توسعه اقتصادی، صنعتی و اجتماعی شناخته می‌شود و در شکوفایی محیط زیست نقش بسیار مهمی دارد. ضرورت دستیابی مستمر به منابع آب شیرین و محدودیت این منابع از یک سو و غیریکنواختی توزیع زمانی و مکانی منابع از سوی دیگر موجب شده است با افزایش جمعیت و ایجاد تغییراتی قابل توجه در نیازهای فردی و اجتماعی انسان‌ها و همچنین رشد روزافزون تقاضا، موضوع آب به یکی از چالش‌های عمده جهان در قرن حاضر تبدیل شود. کشور ما در کمربند خشک و نیمه‌خشک این کره خاکی قرار گرفته است و مواجه شدن با خشکسالی‌های متعدد و همچنین کاهش میزان بارش‌ها در کنار رشد جمعیت و توسعه شهرنشینی و در نتیجه افزایش مصرف سرانه آب موجب شده است حجم آب در دسترس کاهش یافته و کشور ما در آستانه ورود به بحران کم‌آبی قرار گیرد. عبور از این بحران نیز بدون ایجاد تغییر در بخش‌های مختلف این زنجیره امکان‌پذیر نخواهد بود.

بررسی‌های آماری نشان می‌دهد اکنون متوسط مصرف آب در کشور حدود دو برابر متوسط جهانی است و این نکته را باید مورد توجه قرار داد که متوسط بارندگی در کشور ما کمتر از یک‌سوم متوسط جهانی است.

براساس آمارهای اعلام شده از سوی مدیریت منابع آب ایران، حجم نزولات جوی سالانه بین 300 تا 600 میلیارد مترمکعب متغیر است که متوسط آن در سطح کشور حدود 411 میلیارد مترمکعب تخمین زده شده است. از این مقدار حدود 294 میلیارد مترمکعب از طریق تبخیر و تعریق از سطح زمین از دسترس خارج و فقط 130 میلیارد مترمکعب آن به عنوان منابع تجدید شونده و در دسترس است که شامل 85 میلیارد مترمکعب آب‌های سطحی، ده میلیارد متر مکعب آب چشمه‌های پراکنده و 35 میلیارد مترمکعب آب‌های زیر زمینی است.

در کشور حدود 73 درصد از منابع آب تجدیدشونده پس از مهار و کنترل به مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی اختصاص داده می‌شود. طبق اعلام رسمی سازمان ملل کشور ما ازجمله کشورهایی است که در حال ورود به تنش آبی است و سال 2044 ایران کشوری است که تنش آبی در آن رخ داده است. در نیوزیلند متوسط بارش سالانه 4500 میلی‌متر است. در کانادا نیازی نیست تعداد سدها افزایش یابد. در این کشور آنقدر پوشش برفی وجود دارد که چهار سد کشور همیشه آب دارند. در ایران پراکندگی زمانی و مکانی بارش‌ها زیاد است و هر جا مستعد باشد دیواری زده می‌شود تا جلوی آب گرفته شود. صنعت سدسازی سودی ندارد. وزارت نیرو ناچار بوده است با هزینه ده بر یک سد بسازد تا آب مورد نیاز مردم را تامین کند و در کشورهایی مانند اندونزی و مالزی نیازی به سد زدن نیست. آوردها در این کشورها چند برابر مصارف است. مشکل این کشورها، زیاد بودن آب است.

حجمی از بارش در کشور محاسبه می‌شود که به ما می‌گوید چه مقدار آب نازل شده است. حجمی از آب نیز پشت سدها جمع‌آوری می‌شود. حجم کل سدهای ایران 47.4 است که اکنون نصف این مقدار آب در سدهای کشور وجود دارد. یک حجم آب تنظیم‌شده از سدها را داریم. با توجه به محدودیت‌های موجود باید بخشی از آب سدها در آنها باقی بماند و بخشی از آن نیز باید در رودخانه رها شود. آبی که از سدها خارج می‌شود آب تنظیم شده است.

بخشی از نزولات قابل جمع‌آوری نیست و کل نزولات در مجموع می‌توان 47.4 میلیارد مترمکعب آب در سدها ذخیره کرد. اگر میانگین بارش سالانه 256 میلی‌متر است دو تا سه بارش ده میلی‌متری مشکل ما را حل نمی‌کند. در این سال‌ها با گذشت زمان جمعیت افزایش و فرهنگ بهداشت ارتقا ‌ و الگوی مصرف و سبک زندگی تغییر پیدا کرده ‌ و به این ترتیب مصرف آب شرب و حتی آب کشاورزی نیز افزایش پیدا کرده است. در مقایسه با گذشته صنعتی‌تر شده‌ایم و در نتیجه مصرف آب در بخش صنعت نیز افزایش یافته است که به این موضوع توجه نداشته‌ایم. در ایران 75 میلیونی مصرف آب چهار برابر شده است. اگر راندمان آب در بخش کشاورزی به دو برابر افزایش پیدا کند می‌توان آب اضافی را به شرب اختصاص داد.

بر اساس استاندارد سازمان ملل اگر در کشوری مجموع مصارف آب از 40 درصد کل منابع آب تجدیدپذیر سالانه بیشتر باشد آن کشور از نظر منابع آبی بحرانی و کم‌آب است. بر این اساس، کشور ما با بحران شدید روبه‌روست که با توجه به محدودیت منابع آب و رشد جمعیت، دنیا به سمت کم‌آبی در حرکت است و در کشور ما این روند با سرعت بیشتری در حال طی شدن است.

فرانک فراهانی جم / گروه دانش