انقلاب شعارها

ادبیات شکل‌گیری و هدایت حرکت‌های مردمی در حالت شهودی آن در قالب شعارها نمود پیدا کرده است.

این شعارها مشخصه‌های خاصی دارند که طی زمان دچار نوعی انقلاب و تحول حرکتی شدند.

ساختار

شاخص‌ترین خصیصه شعارهای دوران انقلاب، ظاهر شعرگونه و ریتم آنهاست.

اگرچه از منظر ادبی و ساختار موسیقایی این شعارها می‌توان به آنها پرداخت، اما در این میان چرایی استفاده از این ساختار اهمیت خاصی دارد.

درخصوص استفاده از قالب موسیقایی شعر به‌عنوان شعار در راهپیمایی‌ها یا دیوار نوشته‌ها می‌توان علت‌های مختلفی تبیین کرد از جمله:

ـ سطع سواد اجتماعی آن زمان و نقش قالب استفاده شده در فراگیر شدن مفاهیم

ـ اهمیت شعر در فرهنگ شفاهی آن زمان

ـ تجربه تاریخی ایرانیان در استفاده از شعر در کارهای گروهی

ـ ماهیت ایجاز شعر در انتقال مفاهیم

سیر زمانی و نوع شعار

یکی از مشخصه‌های شعارهای مطرح شده درخصوص انقلاب اسلامی ایران، تطبیق مفاهیم مستتر در شعارها با سیر تحولات انقلاب است.

بررسی محتوایی شعارها نشان می‌دهد در سال‌های نخست آغاز نهضت، اغلب شعارها علیه حکومت، شاه و استبداد بود.

در آن سال‌ها کمتر بحث تغییر حکومت و براندازی میان جمعیت مطرح بود. در ضمن آن زمان نوع و محتوای شعارها به میزان قابل توجهی تحت تاثیر مباحث روز بود. شاید بتوان دلیل آن را مناسبت‌های آن زمان و الگوی بزرگداشت چهلم شهدای هر تظاهرات و رخداد دانست.

در کنار آن با توجه به ساختار نهضت در سال‌های قبل از 1357 شعار‌ها کمتر انسجام داشت و بیشتر بر بزرگنمایی نقاط ضعف ساختار حکومت تمرکز داشت. از اوایل سال 1357 شعارها در مسیر هدف اصلی نهضت ساماندهی شد.

از این زمان شعارها بیشتر به اعلام نظر رهبران نهضت نزدیک شد که شاید بتوان علت آن را قابلیت‌های شعار به‌عنوان ابزار اعلام عمومی نسبت به رسانه‌های در اختیار دولت وقت دانست.

برای مثال در برابر اعلام دولت بختیار برای بسته بودن فرودگاه این شعار مطرح شد که «وای به‌ حالت بختیار‌ / ‌اگر خمینی دیر بیاد»

این رویکرد در مواردی به مسائل محتوایی نهضت پرداخته است، برای مثال بحث انقلاب اسلامی در همین بستر شکل گرفت و ادبیات آن تبیین شد.

در این زمان است که برای مخالفت با تغییر نخست‌وزیر به‌عنوان حربه حکومت برای تطهیر خود، شعار «ما می‌گیم شاه نمی‌خوایم، نخست‌وزیر عوض می‌شه! ما می‌گیم...» مطرح می‌شود یا در پاسخ به ادعای ساختگی بودن شعارهای شبانه گفته می‌شود: «ازهاری بیچاره، نوار که پا نداره، بازم بگو نواره»

نام‌ها

طی دوران نهضت، شاهد به‌کارگیری نام دو دسته افراد در شعارها (کلام ـ دیوار نویسی یا پرچم‌ها و...) هستیم.

گروه افراد مثبت که در روزهای نخست، طیف گسترده‌ای را شامل می‌شد مثل دکتر مصدق و شهدای راهپیمایی‌ها که البته در سال 1357 بیشتر شعارها نام امام خمینی را در بر می‌گرفت.

گروه دوم، طیف افراد منفی بود که شاه پهلوی، حاضر همیشه بود و در دوره‌های مختلف افرادی مانند ازهاری، هویدا و بختیار وارد این فضا می‌شدند.

ماهیت مطلقه استبداد پهلوی باعث شده بود هدف‌گیری شعارها بیشتر با محوریت او باشد و اگر سهم همسرش (فرح دیبا) را در نظر نگیریم، تقریبا کمتر کسی از خاندان پهلوی در شعارها مورد شماتت و سرزنش قرار گرفته است.

در این میان نقش چهره‌های مثبت بخصوص امام خمینی برای ترسیم یا تقویت جایگاه اجتماعی گروه‌ها نیز مورد توجه است. گروه‌های مختلف تلاش می‌کنند در قالب شعارهای خود از این نام استفاده کنند.

در شعارهایی مانند «کارگر، دهقان، مستضعف، رنجبر ‌/‌ خمینی است رهبر» یا «درود بر خمینی، رهبر انقلاب، مدافع استقلال، آزادی و حقوق زحمتکشان» که کلید واژه‌های گروه‌های خاص را یدک می‌کشید.

محمد عباسی / جام‌جم