کتابفروشی‌ها برای که گشوده می‌شوند؟

کتاب گرچه از دیرباز در این ملک جای خود را داشت، اما بیشتر یک ابزار عالمانه بود تا یک تفریح عامیانه. تصور کنید که قرار باشد آپارتمان‌های تنگ امروزی، یک اتاق آزمایشگاه داشته باشند یا در آشپزخانه هر کسی بالون و ارلن و بشر و... یافت شود.

استنساخ کتاب کاری پرزحمت بود و علم‌آموزی تلاشی پرهزینه. با تولد صنعت چاپ بود که رسانه‌های چاپی رونق گرفتند. کتابفروشی در ایران همزاد چاپخانه و تجددی است که در عصر ناصری به کشور آمد.

انقلاب مشروطیت با روزنامه‌ها شور یافت و با کتاب پا گرفت: از یک کلمه گرفته تا تنبیه الامه. از همان زمان که کتاب جای خود را میان تمام طبقات جامعه باز کرد، کتابفروشی‌ها نیز در بازار پیله‌ورپرور ایران جای خود را باز کردند.

کتابفروشی‌ها با مشروطیت رونقی گرفتند و حتی امروز در دهه پایانی قرن چهاردهم، اگر سری به خیابان فخر رازی بزنید، کتابفروشی و انتشارات گنج دانش را هنوز سر پا می‌بینید که سه سال دیگر صدساله خواهد شد.

در تهران، کتابفروشی‌ها و انتشاراتی همزاد یکدیگر و شهره‌ترین کتابفروش‌ها، ناشر کتاب هم بوده‌اند. اما در دهه اخیر نه تنها کتابفروشی‌های کوچک محلات که کتابفروشی‌های پرطمطراق نشرهای صاحبنام هم کرکره‌های خود را پایین کشیده‌اند. عمر برندهای ایرانی کتابفروشی‌ چندان به درازا نکشید.

کتابفروش‌ های قدیمی عرصه را به تازه‌واردها و کتابفروشی‌های زنجیره‌ای همچون شهر کتاب‌‌ها و کتابشهرها واگذار کرده‌اند یا بازار کتاب سنتی نفس‌های آخرش را می‌کشد؟

نشرهایی که کرکره مغازه را پایین می‌کشند

با وقوع انقلاب اسلامی که مهم‌ترین رسانه‌اش کتاب بود و برایش حیاتی‌تر ‌از امواج رادیویی و کاست‌های آنالوگ، به دست آوردن رساله آقا روح‌الله و دست به دست کردن آثار نویسنده ممنوع، علی شریعتی، نسل تازه‌ای از ناشر ـ کتابفروش‌ها سربرآوردند که پاتوق آنها نه خیابان انقلاب و ناصرخسرو که کریمخان‌زند بود. جایی نه در امتداد کاخ گلستان و بهارستان، نه به موازات دانشگاه تهران که منتهی به هفت تیر.

بازاری فرهنگی در دهه 60 حیات یافت و در آستانه دهه 90 رو به افول رفت. انتشاراتی‌ها، کتابفروشی‌ های خود را بستند.

محمدحسن طباطبایی، مدیر نشر آبی وقتی کتابفروشی‌اش در کریمخان را بست، گفت از ابتدا هم می‌دانسته کتابفروشی سودده نخواهد بود.

به گفته وی در تمام این سال‌ها، به مدد سود نشر آبی بوده که حقوق کارکنان کتابفروشی پرداخت می‌شده است، اما چرا بعد این همه سال ضرردهی، کتابفروشی بسته شد؟

طباطبایی کاهش جمعیت کتابخوان و افزایش شدید قیمت کاغذ را علت اساسی عنوان کرد: «ما که در سال 87 هر بند کاغذ را با سوبسید 6000 تا 6900 تومان می‌خریدیم، الان (پاییز 91) 90 هزار تومان می‌خریم، چگونه می‌توانیم دوام بیاوریم؟»

فرخنده حاجی‌زاده، مدیر نشر ویستار هم مشکلات اقتصادی را دلیل اصلی بسته‌شدن کتابفروشی این نشر عنوان کرد. او گفت در چند سال اخیر وضع اقتصادی نشر افت کرد، از جیب هم خوردند، اما نتوانستند سر پا بمانند.

محمدعلی جعفریه، مدیر نشر ثالث گفت کتابفروشی‌ها در هیچ‌جای دنیا بدون کمک‌های اقتصادی سر پا نمی‌مانند، در ایران که بهای بالای سرقفلی هم مزید بر علت شده. نشر نی که کتابفروشی‌اش را تعطیل کرد، جعفر همایی، مدیر این نشر در یادداشتی که بوی ایام قدیم می‌داد به طنز یا جد این‌طور عنوان کرد که قطع یارانه دولتی و مشکلات مالی هیچ نقشی در این تصمیم نداشته، بلکه خود از مشوقان و خواهان قطع یارانه دولتی نشر به دلیل ایرادات شرعی آن بوده است.

همایی گفت کمبود جا برای انبار و رسیدگی به امور دفتری انتشارات در فضایی فراخ‌تر، انگیزه اصلی تعطیلی کتابفروشی این انتشارات بوده است.

هرمز همایون‌پور، مدیر نشر روشن وقتی کتابفروشی‌اش را تعطیل کرد، گفت: علاوه بر کاهش جمعیت افراد کتابخوان، مجوز انتشارات روشن تمدید نشد و همین فشار مسائل اقتصادی را برای بستن کتابفروشی نشر روشن دوچندان کرد.

انتشارات طرح نو که کتابفروشی خود را بست، باز هم پای مسائل مالی در میان بود. علی پایا مدیر نشر طرح نو گفت برای روشن ماندن چراغ انتشارات مجبور شد کتابفروشی را تعطیل کند. پایا گفت در انتشارات طرح نو، مشکلات مالیاتی هم مساله را دو چندان کردند.

تعطیلی کتابفروشی‌ها به انتشاراتی‌‌ها و پایتختی‌ها محدود نماند. در همان ایامی که نشرهای میانسال تهران، کتابفروشی‌های خود را می‌بستند، برخی فروشنده‌های کهنه‌پای شهرستان‌ها در حال پایین کشیدن کرکره‌هایشان بودند. کتابفروشی بین‌الملل اهواز یکی از اینها بود.

کتابفروشی بین‌الملل اهواز نه به دلیل مشکلات اقتصادی که به دلیل اختلاف ملکی وراث صاحب کتابفروشی به عنوان مستاجر و وارث صاحب ملک به عنوان مالک و صدور حکم دادگاه مبنی بر تخلیه رخ داد.

دیگر کتابفروشی شاخص اهواز، یعنی کتابفروشی رشد نیز به دلیل مالیات بسیار سنگین و جریمه مالیاتی سال‌های گذشته در تابستان 91 تا مرز تعطیلی رفت.

آیا چراغ بازار کتاب رو به خاموشی است؟

با وجود اخبار پیاپی تعطیلی کتابفروشی‌های معروف که از زمستان 89 آغاز شد و تا ماه‌های اخیر ادامه داشته است، باور این که چراغ بازار کتاب در ایران رو به خاموشی باشد، دشوار است.

کتابفروشی‌های انتشارات معروف در حالی بسته می‌شدند که بازار نشرهای کنکوری هر روز پررونق‌تر از دیروز بود.

در همین دهه 80 بود که ساختمان یکی از موسسات بزرگ آمادگی کنکور، فرزند زایید و دیوار به دیوارش غول دیگری در بازار کنکور متولد شد.

کمتر از چند سال بعد، موسسات کنکور تحصیلات تکمیلی با کتاب‌های رنگارنگ و بازار هر روز بزرگ‌تر از دیروزشان پا به عرصه گذاشتند.

چگونه می‌توان باور کرد جمعیت کتابخوان به دلیل رشد ابزارهای ارتباطی نوین، نفوذ پیدا کردن شبکه‌های اجتماعی و میل به خواندن متن‌های کوتاه کم شده است؟ چگونه رشد این ابزارها، از لپ‌تاپ و تبلت گرفته تا گوشی‌های هوشمند نتوانسته بر بازار لوازم‌التحریر اثر بگذارد، اما بر بازار کتاب اثر گذاشته است؟ واقعیت آن که، یک سوی ماجرا تعطیل‌شدن کتابفروشی‌های نخبه‌محور خیابان کریمخان زند است.

سوی دیگر ماجرا، رشد و تقویت بنیه اقتصادی کتابفروشی‌های خیابان انقلاب است. کتابفروشی‌هایی که فعالیت خود را با توجه به رشد کمی ظرفیت‌های دانشگاهی در سال‌های اخیر بر کتاب‌های تخصصی و درسی پرفروش متمرکز کرده‌اند.

به کمک گسترش شعب دانشگاه آزاد و دانشگاه پیام نور، حتی در شهرهایی که کتابفروشی دولتی وجود نداشت، بخش خصوصی کتابفروشی‌های درسی و دانشگاهی تاسیس کرده است.

جمعیت کتابخوان کم نشده، بلکه ذائقه‌ آنها تغییر کرده و درست یا غلط تک‌ساحتی شده است. آنها تنها در پی کتاب‌هایی هستند که سرانجام برای یک ترم تحصیلی به کمک‌شان بیاید و در پایان نصیب آنها مدرکی باشد که شاید فردا سودی به ارمغان بیاورد. قاعده طلایی زندگی تغییر کرده است.

کتابفروشی‌ های دوست‌داشتنی قدیمی برای زمانی بودند که فضیلت، صرف وجود فضیلت بود. اینک که فضیلت، اثبات فضیلت است، نسل تازه‌ای از کتابفروشی‌ها خود را به بازار پیله‌ورپرور ایران تحمیل می‌کنند.

محمد منصوری بروجنی - جام‌جم