مرزبان کیست؟ مرزبانی چیست؟

ماجرای عجب‌شیر گزارش مجزایی را می‌طلبد اما مرز، موضوع این گزارش است. مرز در تعریفی ساده، خطی است که حاکمیت دو دولت همسایه را مشخص می‌کند.

خط بودن مرز و مشخص شدن آن به طور دقیق، البته محصول دنیای مدرن است و تشکیل دولت ـ ملت‌ها. قبل از آن خطوط مرزی چندان اهمیتی نداشتند.

مرز در ایران هم محصول همین دوران مدرن است. در این 200 سال، کشورهای قدرتمند جهان و پس از آنها سازمان‌های بین‌المللی با ملاحظه وضعیت قومی، فرهنگی، نژادی و دینی و نیز با مراجعه به سابقه تاریخی و البته با لحاظ قدرت یا ضعف یک کشور خطوط مرزی را تعیین کردند و از این پس، دیگر کشورگشایی و اضافه کردن مناطقی به نقاط تحت حاکمیت کشور معنا پیدا نکرد. بویژه این که در سند مهم و بین‌المللی چون منشور ملل متحد، توسل به زور هم منع شد و معین کردند تمامی اعضا در روابط بین‌المللی خود از تهدید به زور یا استفاده از آن علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشوری یا از هر روش دیگری که با مقاصد ملل متحد مباینت داشته باشد، خودداری خواهند کرد.

در چنین شرایطی مرز ایران به کشورهای همسایه در قراردادهای جداگانه‌ای مورد توافق طرفین قرار گرفت. البته باید این نکته را ذکر کرد که در برخی موارد این توافقات به عمل نیامد یا بعدها نقض شد کما این که جنگ هشت ساله ایران و عراق هم در ظاهر دلیلی مبتنی بر یکی از معاهدات مرزی به نام معاهده الجزایر داشت.

مرزبانان ایرانی چه کسانی بودند و هستند؟

مرزبانی در ایران در ابتدای تشکیل مرزها، کاری مردمی بود. در آن زمان مردمان قبایل، عشایر و روستاها به مرزبانی مرزهای ایرانی اشتغال داشتند تا این که با تشکیل ارتش واحد در ایران از حدود سال 1307، این کار به عهده یگان‌های نظامی گذاشته شد.

سال 1320 واحد اطلاعات ژاندارمری توسط افسرانی به نام کلانتران مرز، مرزبانی کشور را در دست گرفت، اما پنج سال بعد اداره مرزبانی زیر نظر وزارت کشور تاسیس و مرزبانی جزو وظایف این وزارت شد.

یک سال بعد، مرزبانی یکی از وظایف وزارت جنگ شد و از سال 42 تا 66 این وظیفه به ژاندارمری کل کشور بازگشت.

مدت کوتاهی در سال های 66 تا 69 هجری شمسی، کمیته انقلاب اسلامی مسئول مرزهای کشور بود تا این که از سال 70 و با تجمیع کمیته، ژاندارمری و شهربانی و تشکیل نیروی انتظامی، مرزبانی هم تحت عنوان یک فرماندهی زیر نظر این نیرو قرار گرفت. به این ترتیب در تاریخ صد ساله مرزبانی در ایــران، این کار ماهیتی امنیــتی ـ نظامی داشته و از این رو به تناوب وزارت کشور و نیروهای نظامی متصدی این کار بودند.

در حال حاضر هم که نیروی انتظامی متصدی این کار است، به نوعی ماهیت دو گانه حفظ شده زیرا نیروی انتظامی از سویی تحت نظارت وزارت کشور است و مسائل مرزی در اداره امور مرزی معاونت امنیتی و انتظامی این وزارت سامان می‌یابد و از سوی دیگر، نیروی انتظامی تحت نظارت ستاد کل نیروهای مسلح و فرمانده کل قواست.

در طرح جدید مرزبانی کشور هم که با عنوان طرح تقویت مرزبانی کشور تهیه شده بود، مرزبانی همچنان به دست نیروی انتظامی بود. البته در این طرح، مساله شورای مرز به عنوان نهادی سیاستگذار و بالادستی و به عنوان شورای فرعی شورای عالی امنیت ملی هم مطرح شده بود که مورد مخالفت شورای نگهبان قرار گرفت.

مرزبانان چه می‌کنند؟

برای مرزبانان می‌توان شرح وظایفی چند صفحه‌ای نگاشت. نخستین وظیفه هر مرزبان این است که عبور و مرور از مرز را کنترل کند و ضمن تسهیل عبور و مرور مجاز، مانع رفت و آمدهای غیرمجاز شود.

غیرمجاز بودن رفت‌ و آمد هم می‌تواند به دلیل عبور از مناطق غیرمجاز یا عبور از مناطق غیرمجاز باشد و هم به دلیل غیرمجاز بودن تردد این فرد (ممنوع‌الخروجی) و هم به دلیل عدم رعایت تشریفات اداری (مثل نداشتن گذرنامه).

مسئولیت دیگر مرزبانان این است که علاوه بر منع عبور افراد غیرمجاز، مانع انتقال کالاهای غیرمجاز (قاچاق یا کالای ذاتا غیرمجاز مثل مواد مخدر) شوند. در عین حال حراست از مرزهای کشور در مقابل تجاوز خارجی و جمع‌آوری اطلاعات از وضع نیروهای خارجی و ارائه آن به مرکز کشور هم از دیگر وظایف مرزبانان است.

در کنار این مسائل می‌توان کمک به مرزنشینان برای ارتقای وضع زندگی‌شان را نیز از وظایف مرزبانی دانست.

مرزبانان در این زمینه، شرایط بازارچه‌های مرزی، عبور و مرور مرزنشینان و اختلافات احتمالی بر سر آب و زمین کشاورزی را حل و فصل یا به مرکز گزارش می‌کنند. در کنار این وظایف، گاهی اوقات مسائل بهداشتی هم به عهده مرزبانان است؛ جایی که باید مانع از ورود اتباع کشور دچار بیماری خاص شوند.

داشته‌ها و نداشته‌ها

مرزبانان برای انجام دادن فعالیت‌های خود از امکاناتی استفاده می‌کنند و البته محرومیت‌هایی هم دارند. نخستین امتیاز مرزبانان این است که آنها تحت شرایط لازم در قانون استفاده از اسلحه نیروهای مسلح، مجاز به استفاده سلاح‌های سازمانی خود هستند.

در عین حال بودجه دولتی برای احداث پاسگاه‌های مرزی و کنترل مرز که در سال جاری به مجموعه 88 میلیارد تومان رسیده و نیز طرح انسداد مرزهای کشور بخصوص در مرزهای شرقی که بودجه‌ای بالغ بر 557 میلیارد در سال‌های اخیر داشته، به عنوان دیگر ابزارهای مرزبانان است.

در ضمن باید از بودجه میلیاردی فرماندهی مرزبانی کشور و نیز حقوق حدود یک و نیم میلیونی یک افسر تازه کار در منطقه مرزی در کنار تسهیلات مسکن و... و همچنین کوتاه‌تر بودن مدت سربازی در مناطق مرزی (حدود شش ماه کمتر) به عنوان امتیازات این شغل نام برد.

اما اینها همه چیز نیست و حتی نیمه‌پر لیوان هم به این خوبی نیست. نداشتن برق، گاز و تلفن در پاسگاه مرزی که در برخی مناطق با نداشتن آب و لزوم آوردن آب از چشمه‌ها و رودخانه‌های اطراف همراه می‌شود از سختی‌های کار مرزبانی است.

بدی آب و هوا به شکل گرما در مناطق جنوبی و شرقی و سرما در مناطق غربی و شمال غربی در کنار لزوم مبارزه با اشرار تا بن دندان مسلح و قاچاقچیان حرفه‌ای اسلحه و مواد مخدر، مرزبانی را به یکی از سخت‌ترین کارها تبدیل می‌کند. در مناطقی هم که مرز آرام است؛ دوری از محیط شهری و کسل بودن کار می‌تواند مرزبانی را به شغل دشواری تبدیل کند.

8755 کیلومتر طول مرزهای ایران با کشورهای همسایه است؛ مرزهایی که همیشه مثل تصویر کلیشه‌ای مرز، کوه و بیابان نیستند بلکه مرزهایی در دریای خزر و عمان و خلیج فارس را هم شامل می‌شود.

در کنار این مرزها باید از مرز فرودگاه‌ها مثل فرودگاه امام خمینی(ره) یاد کرد که دریچه ورود و خروج بسیاری از افراد به کشور هستند.

در نهایت این که مرزبانی در عجب‌شیر باشد یا مرز مهران یا حتی مرز هوایی فرودگاه امام خمینی(ره)؛ سختی کار، مسئولیت بالا دوری از خانه و کاشانه، بدی آب و هوا، شرایط امنیتی و جنگی و البته مسئولیت حراست از مرزهای کشور، این مناطق را شبیه هم می‌کند.

مصطفی مسجدی آرانی - جام​جم