این مخلوق کاغذی شگفت‌انگیز...

این شگفت‌انگیزی، هم از باب جادوی پول است و هم به لحاظ کیفیت تهیه اسکناس. تکلیف جادوی پول که این روزها همه به دنبال به‌دست آوردنش هستند که روشن است و چه کارهایی ـ که خدا کند مشروع باشد ـ برای آن نمی‌کنند. شیطان کاغذی یا حلال مشکلات، برخی لقب‌هایی است که در این خصوص به آن داده‌اند، اما ماجرای خلق اسکناس، حکایتی جذاب و جداگانه است که شاید خیلی از ما اطلاع چندانی از آن نداشته باشیم و ندانیم برای تهیه یک برگ از همین ده هزار تومانی‌های جذاب(!) چه مراحل پیچیده و جالبی طی شده است. لذا اگر مایل به دانستن آن هستید این چند سطر کمک موثری به شما می‌کند.

مخلوق‌چاپی شگفت‌انگیز

اسکناس در مرحله اول و قبل از این که پول رایج باشد، یک محصول چاپی است. محصولی که مثل تمام محصولات چاپی دیگر از کاغذ، مرکب، کلیشه و دستگاه چاپ و مخلفات آن ساخته شده است، اما به قول شاعر میان ماه من تا ماه گردون(!) ‌ تفاوت از زمین تا آسمان است . اسکناس، مخلوق چاپی شگفت‌انگیزی است که با یک محصول چاپی ساده مثل یک کتاب یا مجله یا بروشور و کاتالوگ فرقی اساسی دارد. شاید بتوان اسکناس را سلطان محصولات چاپی دانست، سلطانی که هیچ رقیبی برایش نیست. در ایران بانک مرکزی مانند سایر بانک‌های مرکزی جهان، کار چاپ و انتشار اسکناس را به عهده دارد. در بانک مرکزی اداره کلی به نام سازمان تولید اسکناس و مسکوک وجود دارد که کلیه امورات طولانی مربوط به چاپ و توزیع اسکناس را انجام می‌دهد.

تاریخچه چاپ اسکناس در ایران به دو بخش تقسیم می‌شود. بخش اول قبل از سال 62 و بخش دوم پس از آن تا به امروز است.

تا قبل از سال 62، کل کار کلیشه‌سازی، طراحی، تولید کاغذ و مرکب، چاپ و تحویل اسکناس در خارج از کشور بویژه در انگلیس و آلمان ـ که کشور مهد چاپ است ـ‌ انجام می‌شد. بانک مرکزی هر مقدار از هر اسکناس که نیاز داشت به خارج از کشور سفارش می‌داد و بدون این که در هیچ مرحله آن دخالتی داشته باشد، پس از مدتی آن را تحویل می‌گرفت.

مجید صنیعی که اکنون مدیرکل سازمان تولید اسکناس و مسکوک بانک مرکزی است، در این‌باره می‌گوید: طبق روال معمول این شورای پول و اعتبار است که به درخواست بانک مرکزی، مجوز تولید اسکناس به مقدار لازم و با ترکیب‌های مورد نیاز را صادر می‌کند، مثلا اگر ما سال آینده حدود 60 هزار میلیارد ریال اسکناس برای به جریان انداختن نیاز داشته باشیم، میزان و ترکیب پول و درصد سهم هر اسکناس را در آن به دست آورده و به شورای پول و اعتبار ارائه می‌دهیم. مثلا می‌گوییم در این ترکیب ما 5 درصد باید اسکناس صد هزار ریالی وجود داشته باشد. به این ترتیب، مجوز برای ما صادر و کار پیچیده تولید اسکناس آغاز می‌شود. در پی صدور این مجوز، بانک مرکزی تا قبل از سال 62 عینا سفارش تولید اسکناس را به خارج از کشور می‌داد و اسکناس‌ها پس از تولید با پروازهای امنیتی ویژه به داخل کشور حمل شده و در خزانه انباشته می‌شد.

چاپ اسکناس

اسکناس مانند هر محصول چاپی دیگری دارای مراحل تولیدی چون طراحی، کلیشه‌سازی، تولید کاغذ و مرکب، چاپ، برش و نگهداری و سپس توزیع در چرخه پولی است. قبل از سال 62 حتی طراحی اسکناس‌ها نیز در خارج از کشور انجام می‌شد، به طوری که ایران فقط علائم فرهنگی ـ هنری ایرانی را که باید روی اسکناس‌ها درج می‌شد به تولیدکننده سفارش می‌دادند، اما حتی با وجود فرهنگ‌ هنری غنی ایرانی، طرح‌ها نیز خارجی بودند. این به آن دلیل بود که طراحی اسکناس با طراحی‌های عادی متفاوت است، چراکه حتی ریزترین خطوط به کاررفته در اسکناس باید دقیقا موازی بوده و با فواصل دقیق و مختلف و با نازکی و کلفتی خاص در کنار یکدیگر قرار می‌گرفتند.

درواقع حتی در طراحی اسکناس نیز مسائل امنیتی ـ که ویژه این کار پیچیده است ـ باید رعایت شود. پس از طراحی نوبت به کلیشه‌سازی می‌رسد. کلیشه اسکناس همان کاری را می‌کند که فیلم و زینک در صنعت عادی چاپ انجام می‌دهد. می‌دانیم که فیلم و زینک برای تفکیک رنگ‌های به کاررفته در یک محصول چاپی به کار می‌رود به طوری که به تعداد رنگ‌های به کار رفته در محصول چاپی زینک تهیه می‌شود، اما کلیشه اسکناس‌ با زینک عادی تفاوت بسیاری دارد. کلیشه اسکناس روی خود برجستگی‌ها و برآمدگی‌های متعددی دارد و سطح صافی مانند زینک‌های عادی نیست.

از سوی دیگر، هنگام چاپ به خاطر مسائل امنیتی، انتقال تمام رنگ‌های به کار رفته در اسکناس به روی کاغذ مخصوص در یک نوبت به کاغذ منتقل می‌شود. توجه داشته باشید در چاپ عادی، اساس کار استفاده از آب است. به‌طوری‌ که مرکب چاپ با آب مخلوط شده و روی کاغذ پاشیده می‌شود، اما در چاپ اسکناس از سیستم خشک و بدون آب استفاده می‌شود. به این ترتیب، کلیشه‌های اسکناس که روی دستگاه چاپ بسته می‌شود، بسیار ظریف و دقیق است و تا قبل از سال 62 این کلیشه‌ها پس از چاپ اسکناس برای استفاده در نوبت‌های بعدی چاپ در خزانه‌های امنیتی شرکت‌های سفارش‌گیرنده اسکناس مانند «توماس دلارو» یا «جی‌اند‌بی» به امانت نگهداری می‌شد تا در صورت نیاز در آینده استفاده شود. این نکته را هم اضافه کنیم که شرکت‌های تولیدکننده اسکناس معمولا به بانک‌های مرکزی یا دولت‌ها وابسته هستند و بخش خصوصی عادی به درون آنها راه ندارد.

صنیعی در این‌باره می‌گوید: تا قبل از سال 62، کار چاپ اسکناس در خارج از کشور و به سفارش ایران انجام می‌شد. فرآیند چاپ اسکناس هم با چاپ عادی بسیار متفاوت و ماشین‌آلات آن پیچیده و متفاوت است. در دستگاه‌های عادی چاپ به تعداد رنگ‌های به کاررفته در دستگاه باید یک یونیت یا استوانه داشته باشیم. به این ترتیب، اگر در کار ما شش رنگ وجود داشته باشد، کاغذ باید هر بار از یک استوانه رنگ عبور کند. اما دستگاه‌های چاپ اسکناس به گونه‌ای است که می‌توان تا 20 رنگ را در آن تعریف کرد و هنگام چاپ، همزمان و در یک مرحله تمام رنگ‌ها به سطح کاغذ پاشیده می‌شود. تفاوت دیگر دستگاه‌های چاپ‌ عادی با اسکناس این است که دستگاه‌های عادی توان چاپ همزمان پشت و روی یک کار را ندارند. به این ترتیب، اول باید یک روی کار را چاپ کرده و بگذارند تا کار خشک شود و سپس پشت کار را دوباره چاپ کنند، اما دستگاه‌های چاپ اسکناس هر دو روی کاغذ را در یک مرحله انجام می‌دهد. به این روش چاپ، چاپ سیمولتان یا همزمان می‌گویند. حکمت این چاپ همزمان پشت و رو نیز جلوگیری از دفرمه شدن یا کوچک‌شدن حتی یک‌دهم میلی‌متر در سایز اسکناس است. در دستگاه‌های عادی هنگام چاپ پشت کار، تغییر سا یز بسیار کوچکی اتفاق می‌افتد، اما چه کلیشه‌ها و چه دستگاه‌های چاپ اسکناس طوری طراحی شده که حتی از همین تغییر یک‌دهم میلی‌متری نیز جلوگیری شود و جزئی‌ترین پستی‌وبلندی‌های تعبیه‌شده روی کلیشه به همراه مرکب امنیتی در یک بار عملیات چاپ به پشت و روی اسکناس منتقل شود.

سال 62 به بعد

تمام این عملیات طراحی، کلیشه‌سازی، تولید کاغذ و چاپ اسکناس از سال 62 به این سو، تغییر وضع یافته و از خارج به ایران منتقل می‌شود. چاپخانه اسکناس بانک مرکزی در حدود سال 56 و پیش از انقلاب طراحی و کلنگ آن به زمین زده می‌شود. کار ساخت این چاپخانه در سال 61 تمام و در سال 62 به بهره‌برداری می‌رسد. در این چاپخانه، تمام مراحل تولید اسکناس از طراحی، کلیشه‌سازی و چاپ گرفته تا تولید کاغذ اسکناس ـ که خود حکایتی جداگانه دارد ـ توسط کارشناسان آموزش‌دیده ایرانی انجام می‌شود. البته بهره‌برداری تمام مراحل طرح مرحله به مرحله انجام شد به طوری که مثلا تا سال 82 طول کشید که کل فرآیند تولید کاغذ اسکناس در ایران انجام شود. این کارخانه تولید کاغذ و اسکناس را اصطلاحا تکاب می‌نامند.

تکاب، مخفف کارخانه تولید کاغذ بهادار است که در آمل و در نزدیکی منطقه‌ای به نام چمستان قرار دارد. در تکاب فقط کاغذ اسکناس تولید نمی‌شود، بلکه تقریبا تمام کاغذهای امنیتی مورد استفاده در سایر بخش‌های اداری کشور مانند کاغذ شناسنامه و گذرنامه، کاغذ ایران‌چک‌ها و تراول‌چک‌ها و چک‌های بانکی تولید می‌شود. وجود تکاب باعث شده است که هم‌اکنون ایران بجز مرکب امنیتی در سایر فرآیندها و محصولات لازم برای تولید اسکناس خودکفا باشد. اولین محصول تکاب که اسکناس تولید ایران بود، 2000 تومانی‌های آبی‌رنگ است، اما تولید این اسکناس‌ها در فرآیند انتقال فناوری انجام می‌شد و لذا 50 درصد کلیشه‌های تولید این اسکناس در ایران و 50 درصد دیگر آن در خارج انجام شد. سرانجام در تولید اسکناس 5000 تومانی بود که صد درصد کار طراحی، کلیشه‌سازی، تولید کاغذ و... توسط ایران انجام و اسکناس کاملا ایرانی به چرخه تولید عرضه شد. مدیرکل سازمان تولید اسکناس و مسکوک بانک مرکزی درباره تکاب و انتخاب محل احداث آن در آمل استان مازندران می‌گوید: تولید کاغذ اسکناس نیاز به آب فوق‌العاده زیاد و محیطی مرطوب دارد و انتخاب شمال کشور برای تکاب به همین منظور بوده است.

وی افزود: آنچه شما به عنوان کاغذ اسکناس می‌شناسید در واقع کاغذ نیست، پارچه پنبه‌ای است که از الیاف پنبه ساخته شده است. به همین علت است که عمر کاغذ اسکناس بالاست و هر قدر در دست‌ افراد، دستگاه‌های پول‌شمار، کیف پول و... بچرخد و استفاده شود، دوام خود را از دست نمی‌دهد.

وی افزود: کاغذهای اسکناس در رول‌های با عرض سه متر تولید شده و پس از طی مراحل مختلف کنترل کیفیت، هر رول به شش بخش تقسیم و با بسته‌بندی خاص و در کانتینرهای یخچال‌دار به مقصد چاپخانه حمل می‌شود. علت استفاده از کانتینرهای یخچال‌دار این است که کاغذ اسکناس تا مرحله چاپ باید مرطوب باشد و تا لحظه استفاده، این رطوبت باید حفظ شود. این است که حتی پس از حمل اسکناس نیز محیط نگهداری آن باید مرطوب باشد.

کاغذ شگفت‌انگیز اسکناس

کاغذ اسکناس علاوه بر جنس، دارای ویژگی‌های امنیتی کوچک و منحصربه‌فردی است که آن را شگفت‌انگیز کرده است. در این کاغذ، المان‌های امنیتی ویژه‌ای به کار رفته است که به صورت مرئی یا نامرئی وجود دارد. یکی از این المان‌ها نخ امنیتی است که به دو صورت به کار می‌رود. صورت اول نخ منحنی است که در درون کاغذ به کار رفته و زیر لامپ UV قابل تشخیص است. روی این نخ پرچم سه رنگ ایران و نوشته جمهوری اسلامی ایران وجود دارد. نوع دیگر نخ اسکناس، نخ‌های نازکی است که حدود پنج عدد روی هر برگ اسکناس وجود دارد. عرض این نخ‌ها حدود پنج میلی‌متر است و به آن نخ ویندو یا پنجره می‌گویند. در واقع، هر اسکناس پنج پنجره دارد که آن را به هر سو بچرخانید و زاویه دیدتان را تغییر بدهید یک چیز متفاوت روی آن مشاهده خواهید کرد، اما این نخ چنان ظریف و پیچیده و هنرمندانه در کاغذ اسکناس جای گرفته که آن را شگفت‌انگیز کرده است. نخ اسکناس چهار یا پنج بار داخل خمیر اسکناس شده، از آن خارج و دوباره داخل خمیر می‌شود. به این ترتیب است که در کاغذ اسکناس بخشی از این نخ‌ها آشکار و بخشی از آن پنهان است. این نخ‌ها هم هلوگرافیک است؛ یعنی با تغییر زاویه دید، نقش آن تغییر می‌یابد و هم کالرشیفت است؛ یعنی با تغییر زاویه دید، رنگ آن تغییر می‌کند. ویژگی دیگر کاغذ اسکناس، داشتن واترمارک، یعنی همان پرتره حضرت امام(ره) است که در خمیر کاغذ قرار گرفته است. این واترمارک با سیستم مولتی‌تون جاگذاری می‌شود که با نگاه به آن از سایه‌روشن‌های محو تا آشکار ادامه می‌یابد.

صنیعی می‌گوید: می‌بینید که فرآیند تولید اسکناس از مرحله طراحی، کلیشه‌‌سازی، تولید کاغذ و چاپ چقدر تخصصی، ظریف، حساس و ضمنا دشوار است، اما خوشحالیم که این ظرفیت اکنون در داخل کشور وجود دارد.

خزانه کجاست؟!

با این حال پس از طی این مراحل شگفت‌انگیز، بخش دیگری از ماجرا هنوز باقی است؛ توزیع یا امحای اسکناس.

صنیعی در این باره توضیح می‌دهد: پس از چاپ اسکناس، اسکناس‌ها به خزانه تحویل و در نقاط مختلفی نگهداری می‌شود تا به مرور وارد چرخه پولی شود. محل خزانه هم که گفتنی نیست! ولی همین قدر بگویم که محل‌های آن آنقدر متعدد است که حتی من هم از خیلی جاهای آن اطلاعی ندارم.

وی افزود: ما در قانون هیاتی به نام نظارت بر اندوخته اسکناس داریم. این هیات، هم مجوز امحای اسکناس و هم مجوز ورود اسکناس جدید به چرخه را صادر می‌کند و سه قوه کشور در آن حضور دارند. در واقع اختیار اسکناس‌هایی که چاپ می‌شود با آنهاست. این مقام مسئول تصریح می‌کند: هم‌اکنون با احتساب ایران‌چک‌ها، 5/7 میلیارد قطعه اسکناس در گردش در کشور داریم. سرانه اسکناس در کشور بین 110 تا 114 قطعه به ازای هر نفر است که باید به حد استاندارد یعنی 30 تا 40 قطعه به ازای هر نفر برسد. دیدید که تولید اسکناس چقدر دشوار است، از جانب ما از مردم بخواهید به اسکناس به عنوان ثروت ملی نگاه کنند. کمترین کار این است که اسکناس را داخل کیف پول نگهداری کنند تا عمر آن افزایش یابد.

سرقت شده؟

و امنیت، آخرین پرسش در فرآیند تولید اسکناس است. مدیرکل سازمان تولید اسکناس و مسکوک بانک مرکزی در پاسخ به این پرسش که کارخانه تکاب، خزانه و چاپخانه بانک مرکزی تاکنون مورد سرقت، شبیخون و... قرار گرفته، با قاطعیت می‌گوید: خیر! حتی یک مورد هم نداشته‌ایم. حتی اگر فردی از پرسنل این اماکن با وجود عبور از تمام فیلترهای حراستی و گزینشی باز هم فکری به سرش بزند، آنقدر سیستم امنیتی لایه‌لایه و پیچیده و غیرقابل نفوذ وجود دارد که اصلا امکانش نیست. حتی یک مورد هم از این دست موارد نداشته‌ایم و نخواهیم داشت.

سید علی دوستی موسوی - گروه اقتصاد