جام جم آنلاین گزارش میدهد
مسائل مربوط به باروری از آنجا که به خصوصیترین وجه زندگی انسان میپردازد دارای وجوه حقوقی بیشتری نسبت به سایر روشها و تکنیکهای درمانی است.
درحال حاضر 10درصد زوجهای کشور نابارور هستند که آخرین راهکار درمانی برای تنها یک تا دو درصد استفاده از روش «رحم جایگزین» است؛ روشی که در چند سال اخیر به لحاظ حقوقی حرف و حدیثهای فراوانی به همراه داشته است، اما متاسفانه این شیوه درمان ناباروری با خلأ قانون جامع و مانع روبهرو بوده به همین دلیل چند سالی است، پژوهشگاه رویان با همکاری سایر مراکز در قالب همایشی به نام کنگره سالیانه اخلاق و حقوق باروری به چالشهای روش درمانی رحم جایگزین میپردازد.
از اینرو با دکتر کیارش آرامش دبیر علمی کنگره و معاون پژوهشی مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی گفتوگویی کردهایم تا زوایای پیدا و پنهان حقوقی این روش درمانی را بیشتر بشکافیم.
آقای دکتر، شاید خیلیها فقط نام رحم جایگزین را شنیده باشند، کمی در اینباره توضیح دهید.
رحم جایگزین که ترجیح میدهم اسم آن را مادر جایگزین بنامم، یک روش کمک باروری است که به دستهای از زوجهای نابارور که زوجه (زن) قادر به طی کردن فرآیند بارداری نیست، کمک میکند که فرزند دار شوند. مادر جایگزین انواع مختلفی دارد اما نوع کلاسیک و کامل آن به این شکل است که در یک خانواده، زوج دارای اسپرم بوده و زوجه نیز دارای تخمک است، بنابراین آقا و خانم از لحاظ «گامت» میتوانند بچهدار شوند اما زوجه یا نمیتواند یا نمیخواهد که مراحل بارداری را طی کند؛ البته در ایران این روش کمتر به دلیل خراب نشدن اندام انجام میشود. بنابراین بیشتر، زنانی درگیر این روش میشوند که به دلیل یک ناهنجاری رحمی یا نداشتن رحم نمیتوانند بارداری را طی کنند در حالی که تخمدان آنها سالم بوده و قادر به تولید تخمک است. به این دلیل در آزمایشگاه، از تخمک زن و اسپرم مرد، سلول تخمی درست کرده و تکثیر میکنند و در نهایت رویانهای تولید شده به رحم فرد دیگری منتقل میشود تا این خانم دوران بارداری را طی کند و پس از تولد، نوزاد به زوج خواهان تحویل داده شود.
به طور کلی به چند علت ممکن است جنین نتواند در رحم مادر، مراحل رشد و تکامل خود را طی کند؟
اگر رحم قدرت نگهداری جنین را نداشته و جنین را سقط میکند و بارداری برای جان زن به علت یک بیماری طبی دیگر خطرناک باشد، امکان استفاده از این روش وجود دارد.
چرا شما تمایل دارید که از لفظ مادر جایگزین به جای رحم جایگزین استفاده شود؟
انسان یک عضو نیست و زنی هم که باردار میشود فقط رحمش درگیر بارداری نیست بلکه تمام وجودش درگیر بارداری میشود بهطوری که کسی اگر فرآیند بارداری یک زن را دیده باشد متوجه میشود که زن باردار تنها رشد یک موجود را در بدن خود تجربه نمیکند بلکه قلب، احساس و روح مادر با بچه در ارتباط است. حتی برخی مادرها از یک دورهای با بچه داخل رحمشان صحبت میکنند و وقتی بچه لگد میزند خوشحال شده و با او ارتباط برقرار میکنند. بنابراین تعبیر رحم جایگزین ریشه در تعبیر رحم کرایهای دارد که اصطلاح قدیمی و متعلق به دوران برده داری است که در این حالت رحم انسانها را میتوان کرایه کرد در حالی که این اقدام یک کار کرایهای نبوده و انسان یک عضو نیست بلکه فردی که جنین را در رحم خود بزرگ کرده و به دنیا میآورد، مادر است. مادر جایگزین با کرامت انسانی سازگار است چرا که شیوه کرامت انسانی همیشه هدف است و نباید به عنوان ابزار دیده شود.
آیا استفاده از رحم جایگزین به دلیل تمایل نداشتن به حاملگی در کشورها رایج است؟
اصولا مساله مادر جایگزین در کشورهای توسعه یافته که قانونی برای آن دارند متفاوت از سایر کشورها مانند ایران است. در این کشورها جایگزینی تجاری جایی ندارد که من هم موافق این شیوه هستم یعنی هیچ خانمی نباید با دریافت پول مادر جایگزین شود.حتی در برخی کشورها، شکل تجاری آن مطلقا ممنوع است. در برخی از کشورهای توسعه یافته که اجرای مادر جایگزین مجاز است تنها با هدف نوعدوستانه انجام میشود. البته در ایران متاسفانه نوع تجاری آن وجود دارد؛ یعنی یک خانم در ازای نگه داشتن جنین زوج دیگر پول دریافت میکند. این در حالی است که کشورهای توسعه یافته اعتقاد دارند زوجی که نمیتوانند بچهدار شوند نباید با پرداخت هزینه، فردی را پیدا کنند که نقش مادر جایگزین را ایفا کند. بلکه باید یک دوست قدیمی، خواهر و یا حتی مادری را پیدا کنند که تمایل به انجام این کار داشته باشد.
چه کشورهایی به این شیوه مادر جایگزین را اجرا میکنند؟
در بیشتر کشورهای اروپای غربی مادر جایگزین به صورت نوعدوستانه اجرا میشود و حتی در آمریکا نوع تجاری آن ممنوع است اما معیارهای نوعدوستانه هم در کشورها متفاوت است اما معمولا گفته میشود دوست قدیمی یا خواهر این نقش را ایفا کند که در ادامه زندگی مادر دوم بچه هم باشد.
حامل جنین یا خانمی که نقش مادر جایگزین را بازی میکند باید چه شرایطی داشته باشد؟
دو دسته شرایط وجود دارد؛ یک دسته شرایطی فنی و پزشکی است و دیگری شرایط حقوقی و فقهی؛ یعنی این فرد باید در سنی باشد که بتواند بارداری را تحمل کند و از لحاظ بدنی، توانایی جسمانی لازم را داشته باشد. در بعد فقهی و حقوقی نیز به عنوان مثال در حال حاضر در کشور ما خانمهای شوهردار که قبلا بارداری را تجربه کردهاند میتوانند نقش مادر جایگزین را بازی کنند.
به لحاظ قانونی آیا اهدای جنین هم مانند مادر جایگزین ضعف حقوقی دارد؟
برای اهدای جنین در کشور قانون وجود دارد که قانون خوب، جامع و مانعی نیست. در حالی که متاسفانه برای مادر جایگزین اصلا قانونی وجود ندارد، سوال اینجاست که آیا الزاما برای هر روش درمانی که وارد عرصه پزشکی میشود باید قانون وضع شود؟ پاسخ منفی است به عنوان مثال هر روزه روشهای درمانی و جراحیهای جدیدی ابداع میشود بنابراین برای هر کدام باید قانون نوشت! اما به طور کلی وقتی روش درمانی جدیدی در قالب قانونهای قبلی قابل اجرا نبوده و چالشزا باشد لازم است که یا قانونهای قبلی اصلاح شود یا قانون جدید برای آن تصویب شود. به عنوان مثال یکی از ضرورتهای وضع قانون برای روش کمک باروری مادر جایگزین این است که وقتی بچهای به این شکل متولد میشود زوجینی که مادر جایگزین گرفتهاند قصد دارند اسم خودشان در شناسنامه بچه باشد. به عبارت دیگر، اسم مادر بیولوژیک و نه مادر زایمانی در شناسنامه بچه قید شود، اما در حال حاضر اداره ثبت احوال اسم مادر را براساس گواهی بیمارستان مینویسد و بیمارستان هم خانمی را که زایمان انجام داده به عنوان مادر فرض میکند. بنابراین عملا در مراکزی که مادر جایگزین را انجام میدهند برای حل این مشکل یک کار خلاف قانون انجام میدهند و مادر زایمانی را به نام مادر بیولوژیک در بیمارستان پذیرش میکنند، اما در کل این ابهام در نسب بچه ایجاد میشود که مادر این بچه چه کسی است؛ آیا مادر بیولوژیک یا مادر زایمانی؟
به هر حال آقای دکتر، از نظر اخلاقی و قانونی مادر بچه چه کسی است؟
بهطور اصولی مادر بچه، مادر بیولوژیک است اما اگر اهدای گامت اصل باشد چون اهداکننده مادر بیولوژیک است مادر واقعی بچه محسوب میشود اما اگر مادر زایمانی اصل قرار بگیرد بحث خیلی ساده نخواهد بود. البته به نظر من هر دو مادر هستند اما مادری که از ابتدا قرار است که بچه را بزرگ کند اولویت داشته و مادر اصلی محسوب میشود. خانمی که زایمان را انجام داده و در به وجود آوردن بچه نقش داشته است اما نمیخواهد که بچه را بزرگ کند مادر دوم بچه خواهد بود. بنابراین باید در ماده 15 قانون ثبت احوال ـ ثبت ولادت باید مستند به تصدیق پزشک یا مامای رسمی با موسسهای که طفل در آنجا متولد شده است باشد، در غیر این صورت واقعه به تصدیق 2 نفر گواه ثبت میشود. ـ تبصرهای جهت رفع این مشکل اضافه شود.
به نظر شما باید اصل محرم بودن در بحث مادر جایگزین وجود داشته باشد و بچهای که از این طریق حاصل میشود نباید بداند که از این طریق به دنیا آمده است؟
آرامش: بررسی ها نشان می دهد در ایران متاسفانه شیوه مادرجایگزین شکل تجاری گرفته که چالشهای جدی حقوقی دارد، در حالی که در بیشتر کشورها جنبه نوعدوستانه داشته و آسیبهای آن کمتر است
خیر، موافق این موضوع نیستم! اما زمانی که پولی داده میشود که یک خانم نقش مادر جایگزین را ایفا کند این توقع هم وجود دارد که در این صورت، این خانم پس از به دنیا آوردن بچه، دیگر هیچ ارتباطی نداشته باشد اما عملا درست این است این کار نوعدوستانه و بدون رد و بدل کردن پولی صورت بگیرد و این خانم که نقش مادر جایگزین را ایفا کرده است و تا هر موقع هم که بخواهد با این بچه در نقش مادر دوم ارتباط داشته باشد. از سوی دیگر تجربه نشان داده در این موارد گاهی چالشهایی پیش میآید. مثلا در مواردی مادر جایگزین، بچه را به دنیا آورده ولی نوزاد ناقصالخلقه یا دو قلو بوده است و زوج خواهان بچه را قبول نکردهاند و حتی مادر زایمانی دلبسته بچه شده و آن را تحویل نداده است که به نظر طبیعی هم میرسد.
آقای دکتر باید بین خانمی که نقش مادر جایگزین را بازی کرده و مرد زوج نابارور صیغه خوانده شود؟
خیر، نیازی به این کار نیست چرا که نمیتوان بین زنی که شوهر دارد با مردی دیگر صیغه خواند. از میان فقهای شیعه هم کسانی که با این موضوع موافقند آن را انتقال اسپرم ندانستهاند بلکه انتقال جنین از رحمی به رحم دیگر میدانند که نیازی به جاری شدن صیغه ندارد.
به نظر شما راهحل کلی برای مشکلات حقوقی مادر جایگزین چیست؟
به نظر من باید زوجین نابارور از کسانی که میتوانند نوعدوستانه به آنها کمک کنند، کمک بگیرند تا اینکه کسانی که خواهان دریافت مبالغ زیاد پول هستند. چون پرداخت اجرت در مقابل ایفای نقش مادر جایگزین عوارض اجتماعی ـ حقوقی دیگری هم به دنبال دارد. به عنوان نمونه معمولا زنان اقشار فقیرتر جامعه برای کسب درآمد به این کار روی میآورند که در این صورت حتی ممکن است واسطهها نیز شکل بگیرند که در برخی موارد این اتفاق افتاده است. افرادی واسطه شدهاند که از خانمهای فقیرتر سوءاستفاده کرده تا نقش مادر جایگزین را بازی کنند. در این صورت پولی هم به عنوان واسطهگری رد و بدل میشود. از نظر من، بهطور کلی بحث مادر جایگزین در ایران شبیه موضوع پیوندکلیه شده است چون برای همه افراد امکان خرید کلیه وجود دارد اهدای کلیه به شکل نوعدوستانه جایی ندارد. به عنوان مثال وقتی در خانوادهای یکی از افراد نیازمند کلیه باشد دیگر اعضای خانواده اصلا به این موضوع فکر نمیکنند که کلیه خود را اهدا کنند چرا که براحتی میتوانند با پرداخت حدود 5 میلیون تومان، کلیه خریداری کنند. در موضوع مادر جایگزین هم، چون موضوع تجاری شده شکل نوعدوستانه گسترش پیدا نکرده است.
بیشتر به مشکلات اشاره کردید، راهکار اینگونه مشکلات چیست؟
به نظر من باید قانونی در این زمینه تصویب شود تا پرداخت پول برای باروری به شکل مادر جایگزین ممنوع باشد و در این قانون مقرر شود، زوجهایی که قصد استفاده از این شیوه بارداری را دارند باید از دوستان نزدیک یا خواهر به صورت نوعدوستانه استفاده کنند. نکته مهمتر این است، بچهای که از این طریق به دنیا میآید باید در آینده از این موضوع که به این شکل متولد شده با خبر شود البته مادر جایگزین هم حق برقراری ارتباط با بچه را داشته باشد. همچنین حقوق قانونی مادری مثل ارث و حضانت هم مانند مادر خواهان ضمن حفظ حقوق طرفین رعایت شود.
اجرت معمول مادر جایگزین چه میزان است؟
بین 4 تا 6 میلیون اجرت معمول این کار است و معمولا خانوادههایی پول نداشته و شوهر بیکار دارند مانند کسانی که از فقر به استیصال رسیدهاند و مجبور به فروش کلیههایشان میشوند حاضر به ایفای نقش مادر جایگزین هستند. البته حتی ممکن است افرادی که ظاهر بهتری هم داشته باشند پول بیشتری طلب کنند.
برخورد مراجع عظام تقلید با مادر جایگزین چگونه بوده است؟
بیشتر فقها به شرط اینکه تضمن به فعل حرام نباشد با نفس موضوع موافق بوده و فعل را مجاز دانستهاند. البته مراجعی هم مجاز ندانستند. همچنین برخی مراجع ارتباط بچه با مادر جایگزین را حرام دانسته و شرط آن را شیر خوردن بچه از او میدانند و عدهای هم مجاز میدانند که بین فقها مورد اختلاف است. در بحث ارث هم دیدگاه غالب این است که ارث به مادر بیولوژیک برمیگردد چون ارتباط مادر جایگزین با بچه قطع میشود، اما پرونده این مسائل همچنان باز است و هنوز بچههای متولد شده به شیوه اهدای جنین و رحم جایگزین کوچک هستند و باید 10 تا 20 سال دیگر صبر کرد تا پروندههای ارث و محرمیت آنها در دادگاهها مطرح شود تا به طور جدی مورد بررسی قرار گیرد در حالی که میتوان با تصویب قانونی جامع از تمامی این مشکلات پیشگیری کرد. البته بخش غالب فقهای اهل تسنن مادر جایگزین را به طور کلی و به هر شیوهای حرام میدانند.
آقای دکتر امکان انتقال بیماری در روش مادر جایگزین هم وجود دارد؟
وقتی نوع تجاری مادر جایگزین رایج باشد چون بیشتر از خانوادههای فقیرتر استقبال میشود احتمال انتقال بیماریها بیشتر خواهد بود چرا که در این قشر از مردم احتمال وجود اعتیاد و مشکلات مختلف بیماری، بیشتر است. این در حالی است که اگر مادر جایگزین به شکل داوطلبی و نوعدوستانه و از اقوام زوج خواهان باشد زوجین از طبقه خود و افرادی از نزدیکان برای این کار استفاده میکنند که از سلامتی آنها هم مطلع هستند.
در مادر جایگزین ارتباط خانوادهها و اعضای آنها با یکدیگر چگونه خواهد بود؟
یکی از مشکلات موجود روابط عاطفی اعضای خانوادهای است که مادر، این نقش را بازی میکند. در شیوه تجاری مادرجایگزین اگر سایر فرزندان مادر زایمانی متوجه شوند که مادر در ازای پول مثلا خواهر یا برادرشان را فروخته است خیلی آسیبزا خواهد بود. در حالی که اگر به شیوه نوعدوستانه باشد تا سالها این دو خانواده میتوانند با هم ارتباط داشته باشند.
امیربامه - جامجمجام جم آنلاین گزارش میدهد
جام جم آنلاین گزارش میدهد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد؛
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
یک فعال سیاسی:
یک نماینده مجلس:
در گفتوگوی «جامجم» با استاد حوزه و مبلغ بینالملل بررسی شد
گفتوگو با موسی اکبری،درخصوص تشکیل کمپین«سرزمین من»وساخت و مرمت۵۰خانه در منطقه زنده جان