طرح‌های آبیاری پیش نرفت

این معاونت یکی از معاونت‌های مهم وزارت کشاورزی است که با به‌کارگیری و روش‌های مختلف سعی در افزایش بازده آبیاری در بخش کشاورزی و افزایش بهره‌وری در تولید محصولات دارد. فریدون اجلالی معتقد است با توجه به عدم اختصاص بودجه کافی از برخی اهداف برنامه چهارم عقب هستیم.

93 درصد آب در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این در حالی است که بازده آبیاری در این بخش از حد مطلوب برخوردار نیست و بنابر آمارهای موجود با تمام تلاش‌های انجام شده در این سال‌ها بازده آبیاری به 42 درصد رسیده است. پرسش بنده این است که با استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری تا چه میزان بازده آبیاری در این بخش افزایش می‌یابد؟

با اجرای آبیاری تحت فشار در هر 200 هزار هکتار تقریبا یک درصد بازده آبیاری افزایش می‌یابد. در حال حاضر متوسط مصرف آبیاری در هر هکتار 10 هزار مترمکعب است و آبیاری تحت فشار این میزان مصرف را کاهش می‌دهد. طبق گزارش‌ها تاکنون با مجموع عملیات انجام شده بازده آب از طریق اجرای سیستم آبیاری تحت فشار در اراضی کشاورزی 44‌درصد، احداث شبکه‌های فرعی و پوشش انهار هر یک 10 درصد و انتقال آب با لوله 15‌درصد افزایش یافته است و امیدواریم با کنترل تلفات ناشی از انتقال و توزیع آب و توسعه آبیاری نوین بازده آبیاری در سال‌های آینده به 70‌درصد در بخش کشاورزی برسد.

تاکنون احداث آبیاری نوین و تحت فشار در حدود 800 هزار هکتار از اراضی کشاورزی اجرا شده است که حدود 310‌هزار هکتار در 3‌سال گذشته بوده و بازده آبیاری را به 42 درصد افزایش داده است.

به نظر می‌رسد اهداف برنامه چهارم در این زمینه محقق نشده است؟

در طول برنامه چهارم توسعه بازده آبیاری باید سالانه یک درصد افزایش می‌یافت؛ ولی این پیش‌بینی را برای برنامه پنجم توسعه انجام دادیم که اگر بودجه و اعتبارات مورد نیاز تخصیص پیدا کند، بیش از یک درصد بازده آبیاری محقق خواهد شد. در واقع ما پیش‌بینی می‌کنیم سالانه 200 تا 250 هزار هکتار آبیاری تحت فشار اجرا شود که همین میزان باعث افزایش یک درصد راندمان آبیاری خواهد شد که اگر باقی عملیات شامل تجهیز و نوسازی، یکپارچه ‌سازی اراضی، پوشش انهار، کانال‌های 3 و 4 و... اجرا شود، باعث می‌شود این عملیات نیز نیم درصد به بازده آبیاری ما بیفزاید.

مبنای محاسبه چگونه است و چطور تشخیص می دهید یک درصد محقق شده است؟

محاسبات نشان می‌دهد با اجرای طرح آبیاری تحت فشار، میزان مصرف آب 50 درصد کاهش می‌یابد، در واقع با جمع‌بندی عملیات‌های مختلفی که در هر هکتار انجام می‌شود و صرفه‌جویی‌هایی که ایجاد می‌کند، این مساله قابل محاسبه است.

بنابراین با توجه به صرفه‌جویی‌هایی که می‌شود، فشار برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی باید به همان نسبت کاهش یافته باشد؟

متاسفانه ما به همان اندازه که صرفه‌جویی می‌کنیم، برداشت غیرمجاز نیز صورت می‌گیرد. در حال حاضر حدود 660 هزار چاه کشاورزی وجود دارد که بخشی از آنها غیرمجاز است و از آنجا که ما نمی‌توانیم سیستم کنترل چاه‌ها را توسط نهادهای دولتی انجام دهیم این چاه‌ها باید دارای کنتور هوشمند باشند و توسط تشکل‌ها اداره شوند.

بنابراین نمی‌توان گفت با توجه به نسبت افزایش بازده و صرفه‌جویی به همان نسبت از برداشت آب‌های زیرزمینی کم شده است؟

در واقع به نوعی یر به یر می‌شود. در مورد میزان کاهش سطح آب‌های زیرزمینی آمار خیلی دقیقی نداریم. برای آن که روی چاه‌های غیرمجازمان کنترل نداریم. در واقع ما باید در جاهایی که بیش از حد نیاز آب برداشت می‌شود جهت کنترل آن برنامه‌ریزی کنیم. در برنامه چهارم توسعه حرکتی آغاز شده بود که از 4 تا چاه غیرمجاز سه چاه بسته شود و فقط به یکی مجوز بدهیم ولی این کار خیلی کند پیش رفت و با توجه به حدود 660 هزار چاهی که در کشور وجود دارد، شاید 1312 هزار چاه تحت پوشش این طرح قرار گرفتند. بنابراین در عمل این طرح پیش نرفت.

چه ارگانی متولی پیگیری آن بود؟

تمام مسائل مربوط به آب‌های زیرزمینی از جمله چاه به عهده وزارت نیروست و فقط زمانی که این آب سر زمین می‌آید مسوولیتش با وزارت جهاد کشاورزی است. البته این مشکل بزرگی است و ما بارها گفته‌ایم آب کشاورزی باید در اختیار وزارت جهاد کشاورزی باشد. کشاورزی ایران آب محور است و مدیریت آن در بخش کشاورزی باید به صورت علمی اجرا شود ولی متاسفانه اختیار تصمیم‌گیری در مورد منابع آب در دست وزارت نیرو است و بیشتر سدهای ایجاد شده با محوریت تولید برقابی طراحی شده و با هدف کشاورزی ساخته نشده‌اند.

از 660 هزار چاه کشور چه تعداد غیرمجازند؟

آمار دقیقی ندارم.

چه حجمی از آب مصرفی از چاه‌های کشاورزی صورت می‌گیرد.

کل استفاده آب از چاه‌هایمان حدود 45 میلیارد متر مکعب است که می‌توان گفت بیشترین میزان آب مصرفی در بخش کشاورزی یعنی 55‌درصد از سفره‌های آب زیرزمینی تامین می‌شود.

براساس برنامه چهارم توسعه قرار بود یک میلیون هکتار از اراضی تحت پوشش سیستم‌های آبیاری تحت فشار قرار گیرد، ولی شما فرمودید طی سال‌های برنامه حدود 300 هزار هکتار اجرا شده است؟

در برنامه چهارم توسعه تاکنون 300 هزار هکتار تحت پوشش این سیستم‌ها قرار گرفته است. تا پایان امسال نیز قرار است 150 هزار هکتار تحت پوشش قرار گیرد و سال آینده نیز 200 هزار هکتار که در مجموع 650 هزار هکتار می‌شود.

سال آینده که جزو برنامه چهارم محسوب نمی‌شود؟

بودجه‌های ما با یک سال تاخیر به نتیجه می‌رسد.

آمار 300 هزار هکتار از چه سالی بود؟

از سال 84.

بنابراین آمار عملکرد سال 84 نیز نباید در آمار برنامه چهارم لحاظ شود؟

بله، البته آمار عملکرد سال 84 خیلی ناچیز است.

دلیل آن که هدف برنامه چهارم محقق نشد چه بود؟

ما باید به یک میلیون هکتار می‌رسیدیم، اما اعتبارات کافی نبود. به هر حال ایران در منطقه خشک و نیمه خشک قرار دارد و باید همیشه فکر کنیم که در شرایط خشکسالی هستیم، زیرا با 250 میلیمتر بارندگی سالانه که یک‌سوم استاندارد بارندگی جهانی است، در واقع همیشه در شرایط خشکی قرار داریم. با بروز خشکسالی‌های اخیر دولت و مجلس این موضوع را مورد توجه قرار دادند و برای اولین بار بخشی از بودجه خشکسالی در اختیار عملیات زیربنایی قرار گرفت، این در حالی بود که قبل از سال 87 بودجه‌های متعلق به خشکسالی فقط برای جبران خسارت ناشی از خشکسالی بود، اما برای اولین بار موفق شدیم 300 میلیارد تومان برای اجرای آبیاری تحت فشار و امور زیربنایی اختصاص دهیم و 90 میلیارد تومان از بودجه‌های بخش‌های دیگر خشکسالی در استان‌ها به آبیاری تحت فشار اختصاص پیدا کرد و با توجه به این که حدود 35 میلیارد تومان هم بودجه سنواتی ما بود، سال گذشته 425 میلیارد تومان را به طرح‌های آبیاری تحت فشار اختصاص دادیم که تا پایان امسال 150 هزار هکتار آبیاری تحت فشار اجرا خواهد شد.

استقبال کشاورزان برای استفاده از این سیستم‌های نوین آبیاری چگونه است چون زمانی گفته می‌شد استفاده از این سیستم‌ها مورد توجه کشاورزان نیست؟

الان این‌طور نیست. آبیاری تحت فشار در سال 68 شروع شد و حدود 65 سال در اجرای آن وقفه ایجاد شد. در واقع به خاطر انتخاب نامناسب دستگاه‌ها مشکلاتی پیش آمد اما بعد از بررسی‌هایی که کردیم چون تولیدکنندگان داخلی اولین سال‌هایی بود که اقدام به تولید این دستگاه‌ها می‌کردند و تولیدات آنها کیفیت و تنوع لازم را نداشت، استقبال خوبی از تجهیزات آنها نمی‌شد. اما در حال حاضر با رفع این مشکلات و تولید دستگاه‌های با کیفیت و متنوع سیستم‌های نوین آبیاری، استقبال کشاورزان خوب است و با آن که بودجه ما 15 برابر شده فقط 50 درصد تقاضاها را می‌توانیم جواب بدهیم. چون منابع مالی‌مان کافی نیست. خشکسالی سال گذشته باعث شد بودجه ما برای اجرای این سیستم‌ها به 425 میلیارد تومان افزایش یابد که رشد قابل توجهی بود.

چه تسهیلاتی به کشاورزان در این زمینه داده می‌شود؟

در سیستم‌های بارانی یک میلیون تومان به صورت کمک بلاعوض و دو برابر آن را به صورت تسهیلات کم‌بهره بانکی در اختیار کشاورزان قرار می‌دهیم. برای آبیاری قطره‌ای در باغات نیز یک میلیون و 400 هزار تومان در هر هکتار کمک بلاعوض و دو برابر این مقدار یعنی 2 میلیون و 800 هزار تومان به صورت وام و تسهیلات در اختیار باغداران قرار می‌گیرد. با توجه به اهمیت زراعت‌های بزرگ مثل گندم و جو، حبوبات و ذرت میزان کمک بلاعوض 2 میلیون تومان و تسهیلات بانکی تا 4 میلیون تومان در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد. در بحث آبیاری قطره‌ای نیز در مورد برخی محصولات مثل پسته میزان کمک بلاعوض 2 میلیون تومان و تسهیلات 4 میلیون تومان در نظر گرفته شده است.

هزینه اجرای سیستم‌های نوین آبیاری در هر هکتار چقدر تمام می‌شود؟

به طور متوسط رقمی حدود 5/3 میلیون تومان در هر هکتار هزینه پیاده کردن انواع سیستم آبیاری است، در واقع آبیاری قطره‌ای حدود 4 تا 5/4 میلیون تومان و آبیاری بارانی 2 تا 5/2 میلیون تومان هزینه‌بر است.

مدت زمانی که کشاورز می‌تواند به تسهیلات در نظر گرفته شده دست یابد چقدر است؟

شرایط برای کشاورزان از نظر اخذ وثائق آسان شده است و فکر می‌کنم حدود 3 ماه طول بکشد. البته شرکت‌های خدمات فنی و مهندسی مراحل امور پیگیری را انجام می‌دهند و حق‌الزحمه‌ای را از کشاورزان دریافت می‌کنند.

یکی از گلایه‌‌هایی که کشاورزان در تماس با دفتر روزنامه مطرح می‌کنند پر کردن چاه‌های کشاورزی آنها برای حفاظت از سفره‌‌های آب زیرزمینی است که به گفته برخی از آنها تنها چاهی است که از محل آن امرار معاش می‌کنند آیا نباید قبل از چنین اقدامی تدابیر لازم اندیشیده شود؟

در این زمینه وزارت نیرو اقدام می‌کند.

به هر حال کشاورزان از وزارت کشاورزی انتظار دارند که به فکر کشاورزان باشد و تدابیری بیندیشد؟

از نظر قانونی مشکلاتی وجود دارد، به هر حال معتقدیم آب کشاورزی باید در اختیار بخش کشاورزی باشد. ما با هر برخورد ناگهانی با کشاورز مخالفیم و باید برخوردها به صورت نرم باشد. مثلا در وهله اول تبدیل 3 چاه به 2 چاه یا 4 چاه به یک چاه باید به صورت تدریجی صورت گیرد. ما در تلاشیم بتوانیم سند مالکیت آب را هم مثل مالکیت زمین برای کشاورزی صادر کنیم. در برخی نقاط کشور از جمله مناطق خشک زمین ارزشی ندارد ولی آب ارزش بسیاری دارد در واقع معتقدم برای آب مصرفی در بخش کشاورزی باید مانند زمین سند صادر شود تا در صورت اختصاص این آب به فعالیت‌های عمرانی یا سایر فعالیت‌ها به کشاورزان بتوانند اعاده حق کنند.

امیدواریم مدیریت آب کشاورزی در برنامه پنجم توسعه به صورت یکپارچه در اختیار این بخش قرار گیرد.

در زمینه سدسازی در کشور اقدامات خوبی شده اما در زمینه آبخیزداری و آبخوانداری که سفره‌های زیرزمینی را تغذیه می‌کند، اقدامات پررنگی صورت نگرفته است، دلیل آن چیست؟

سال گذشته اقدامات خوبی شده و اعتبارات آبخیزداری 120 میلیارد تومان بوده که رشد خوبی نسبت به سال‌های گذشته داشته است.

یعنی براساس اعتبارات سنجیده می‌شود؟

در برنامه‌های مختلف توسعه برای سدسازی به طور متوسط سالانه 2 هزار میلیارد تومان هزینه شده است، اما در بخش آبخیزداری و آب و خاک 200 میلیارد تومان بوده که این اختلاف 10 برابری حدود 20 سال گذشته وجود داشته که باید جبران شود. چون اثرگذاری اجرای طرح‌های آبخیزداری بسیار زیاد است. در واقع آبخیزداری مربوط به مناطق مرتفع است و اجرای آن باعث می‌شود آب در محل بارندگی خود در ارتفاعات به زمین نفوذ کند و اجرای طرح آبخوانداری نیز مربوط به دشت‌هاست که باعث هدایت آب‌های بارش شده به سفره‌های زیرزمینی می‌شود.
نکته‌ای که در حال حاضر وجود دارد این است که در اجرای طرح آبخیزداری توجه ما بیشتر به آبخیزداری فیزیکی و سازه‌ای است ولی اگر به سمت آبخیزداری بیولوژیک و درختکاری و مرتع‌داری پیش برود ارزان‌تر و بهتر است. البته اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری جزو وظایف سازمان جنگل‌ها و مراتع است ولی ما یک مرز مشترک داریم. به عقیده من هر اندازه که در طرح آبخیزداری هزینه شود، مفید است و در برنامه پنجم توسعه پیش‌بینی شده است که کل اراضی بالای سدها تحت پوشش آبخیزداری قرار بگیرد.

فرسایش خاک در ایران در مقایسه با سایر کشورها از رقم بالایی برخوردار است. برای جلوگیری از این فرسایش چه اقداماتی باید صورت گیرد؟

اقدام در این زمینه مربوط به حوزه وظایف معاونت آبخیزداری سازمان جنگل‌ها و مراتع است.

به هر حال فکر نمی‌کنم اظهار نظر در این رابطه بی‌ارتباط به معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی باشد.

خاک‌های مزارع تحت پوشش ماست که فرسایش در خاک‌های زراعی نیز بسیار ناچیز است.

یکی از مشکلات بخش کشاورزی خرد بودن و یکپارچه نبودن اراضی کشاورزی است که اجرای برخی طرح‌ها از جمله سیستم‌های آبیاری تحت فشار را با مشکلاتی مواجه کرده است؛ چه اقداماتی در این رابطه صورت گرفته است؟

در حال حاضر ما مشکلی نداریم. شاید در گذشته مشکلات اجتماعی در این زمینه وجود داشت، اما خوشبختانه در روستاها روحانیون حضور دارند و از طریق مساجد و شوراها روستاییان را توجیه می‌کنند. نکته‌ای که وجود دارد این است که در اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی زمین کشاورز یک سال از تولید خارج می‌شود و کشاورز باید یک سال هزینه آن را از جیب خودش بدهد و این قضیه برای کشاورزانی که منبع درآمدی دیگری ندارند مشکل بزرگی است، اما از لحاظ اجتماعی مشکلی نداریم.

اما به نظر می‌رسد در شالیزارها موفق نبوده‌ایم؟

ما در شالیزارها موفق می‌شویم، ولی میزان بودجه‌ای که وجود دارد، طرح مورد تقاضا را پوشش نمی‌دهد. درواقع بودجه سالانه‌مان خیلی کم است و تقریبا توانستیم 50 درصد بودجه را در سطح اراضی شالیکاری داشته باشیم. با توجه به این که اراضی‌ای که تحت پوشش طرح قرار می‌گیرند قیمتشان پیش از 2 برابر با اجرای طرح تجهیز و نوسازی افزایش پیدا می‌کند، بنابراین کشاورزان راغب به این کار هستند.

بنابراین مقاومتی از سوی کشاورزان وجود ندارد؟

خیر، ما هیچ بودجه برگشتی برای این کار نداریم و آنقدر اراضی و متقاضی زیاد است که نمی‌توانیم با این اعتبارات جوابگو باشیم.

البته در برخی مناطق گاه 5 4 مالکی بودند که باعث شدند روستایشان از این سرمایه‌گذاری محروم شود، ولی بعدا خودشان آمدند اظهار پشیمانی کردند.

به هر حال همان‌طور که می‌دانید عملیات تجهیز و نوسازی شامل برهم زدن قطعات خرد و پراکنده و غیراقتصادی و فنی کشاورزان و سپس قطع‌بندی جدید (یکپارچه‌سازی)‌، تسطیح قطعات جدید و سرانجام احداث کانال‌‌ها و زهکشی‌های این قطعات است. بنابراین یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی یکی از فعالیت‌های طرح تجهیز و نوسازی اراضی کشاورزی است.

تاکنون در چه سطحی عملیات یکپارچه‌سازی و تجهیز و نوسازی انجام شده است؟

تاکنون حدود 1.2 میلیون هکتار از اراضی آبی کشاورزی کشور عملیات یکپارچه‌سازی و تجهیز و نوسازی در قالب طرح‌های تجهیز و نوسازی اراضی کشاورزی پایاب سدهای مخزنی، تجهیز و نوسازی اراضی پایاب شبکه‌های سنتی، اجرای عملیات آب و خاک در شرکت‌های سهامی زراعی، تعاونی‌های تولید روستایی و طرح احیاء و توسعه کشاورزی انجام شده است.

کل سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در این بخش چقدر بوده است؟

کل سرمایه‌گذاری طرح‌های مرتبط با معاونت آب و خاک و صنایع در سال 1387 معادل 9434 میلیارد ریال است که از این مقدار 7075 میلیون ریال به طرح‌های ملی و 2359 میلیون ریال به طرح‌های استانی اختصاص یافته است.

سهم بخش خصوصی در این سرمایه‌گذاری چقدر بوده است؟

سهم بخش خصوصی که همان کشاورزان است در طرح‌‌های برنامه ساماندهی اراضی معادل 20 درصد، در طرح اجرای شبکه فرعی آبیاری معادل 30 درصد و در اجرای سیستم‌های آبیاری تحت فشار معادل 50 درصد کل هزینه‌های اجرایی طرح است.

ضریب مکانیزاسیون در حال حاضر در بخش کشاورزی چقدر است؟

در واقع شاخص ضریب مکانیزاسیون عبارت است از میزان توان موجود در واحد سطح مزرعه که این توان نتیجه حضور نیروی محرکه بخصوص تراکتور و کمباین است. در حال حاضر ضریب مکانیزاسیون واقعی بخش (یعنی بدون کسر استهلاک و حذف تراکتور و کمباین‌های با عمر بالای 13 سال) بیش از اهداف برنامه بوده و عدد 1.84 اسب بخار بر هکتار است، ولیکن ضریب مکانیزاسیون استاندارد که تئوری بوده و با حذف تراکتور و کمباین‌های فرسوده محاسبه می‌شود عدد 0.82 اسب بخار بر هکتار است.

برای افزایش این شاخص هر ساله با استفاده از تسهیلات یارانه‌ای اقدام به برنامه‌ریزی جهت تامین نیروی محرکه (تراکتور و کمباین) شده است که تعیین‌کننده‌ترین فاکتور در ارتقای ضریب مکانیزاسیون است.

آیا در بحث مکانیزاسیون فقط به تعداد ماشین‌آلات توجه می‌شود؟

ما یک واحد دیگری را نیز اضافه کردیم که درجه مکانیزاسیون در هر محصول است و در بخش‌های مختلف کاشت، داشت و برداشت مدنظر قرار می‌گیرد، متاسفانه در حال حاضر در بخش برداشت مکانیزاسیون ما خیلی پایین است و برنامه‌ریزی کردیم که به یک رقم مناسب برسیم.

در بحث صنایع تبدیلی و غذایی شاهد آن هستیم که این کارخانه‌ها از محل قطب‌های تولید به دور هستند و گاهی نیز بدون توجه به نیاز و نگاه صادراتی برای احداث آنها مجوز صادر شده است. دلیل این بی‌توجهی چیست؟

توسعه صنایع وابسته به کشاورزی و رشد صادرات محصولات غذایی در ایجاد ارزش‌افزوده محصولات کشاورزی بسیار موثر است از نظر وزارت جهاد کشاورزی صنایع تبدیلی و تکمیلی باید در قطب‌های تولید و در نزدیکی روستاها ایجاد شود، اما وزارت صنایع برای حفظ نظر و منفعت صنعتگران عمده مجوزها را در کنار شهرهای پرجمعیت و دور از مناطق کشاورزی صادر می‌کند.

متاسفانه وزارت جهاد کشاورزی فقط می‌تواند برای واحدهای زیر 50 نفر مجوز صادر کند و بیشتر از این تعداد به حوزه وزارت صنایع مربوط می‌شود و اکثر سرمایه‌گذاران بزرگ تمایل دارند در کنار بازار مصرف سرمایه‌گذاری کنند تا در کنار قطب‌های کشاورزی؛ به دلیل آن‌که هزینه حمل و نقل آن کاهش یابد و این هزینه به عهده تولیدکنندگان محصولات کشاورزی بیفتد.

در حال حاضر بیش از 95‌میلیون تن ظرفیت در صنایع تبدیلی و تکمیلی و فرآوری کشاورزی ایجاد شده است، ولی متاسفانه بیشتر این صنایع زیر 50 درصد ظرفیت کار می‌کنند و در برخی از صنایع به دلیل قدمت ماشین‌آلات مصرف انرژی بیش از حد اقتصادی است.

سیما رادمنش