اگر به دنبال درک فلسفی و نجومی یلدا هستید، آثار هاشم رضی، پژوهشگر برجسته، نقش چراغ راه را دارند؛ کتابهای «گاهشماری و جشنهای ملی ایران» و «آیین مهر» او، با استناد به متون کهن، اثبات میکنند که چگونه نیاکان ما با رصد دقیق انقلاب زمستانی، زایش خورشید را جشن میگرفتند. درهمین راستا، دکتر مهرداد بهار در «از اسطوره تا تاریخ» و جان هینلز در «شناخت اساطیر ایران»، به کالبدشکافی پیوند میان ایزد مهر و شب یلدا میپردازند و توضیح میدهند که چرا این شب، زمانی برای نیایش و بیداری بوده است، ضمن آنکه برای کسانی که بهدنبال سندیت تاریخی هستند، «الاثار الباقیه» ابوریحان بیرونی، معتبرترین مرجع هزارساله است که یلدا را بهعنوان «میلاد اکبر» معرفی میکند.
فرهنگ، موجودی زنده است و دکتر محمود روحالامینی در «آیینها و جشنهای کهن در ایران امروز»، پلی میان گذشته و حال میزند و نشان میدهد چگونه این سنت در زندگی مدرن جاری شده. برای درک تغییرات تاریخی، هانری ماسه در «معتقدات و آداب ایرانی»، تصویری دقیق از یلدا در دوران قاجار ارائه میدهد اما اگر میخواهید بدانید در استانهای مختلف ایران چه میگذرد، کتاب «جشنهای ایرانی: جشن شب یلدا در ایران» اثر حمید سفیدگر شهانقی، با معرفی رسومی همچون «چلهبرون» و بازیهای بومی، گزینهای بینظیر است. یلدا بدون قصه معنا ندارد و شاهکار پژوهشی سالهای اخیر، مجموعه ۱۶ جلدی «فرهنگ قصهشناسی یلدا» به کوشش علی خانجانی است؛ این اثر دایرهالمعارفی، حاصل بررسی بیش از ۸۰۰۰ روایت شفاهی است که نهتنها قصهها، بلکه دعاها و سوگندهای مرتبط را نیز ثبت کرده است. برای جمعهای خانوادگی و روایتهای سادهتر، «قصههای شب چله» محمد میرکیانی و «شب یلدا» اثر شاعرانه احمدرضا احمدی (ویژه نوجوانان)، میتوانند سنت قصهگویی را در خانهها احیا کنند.
برای مخاطبانی که فرصت کمتری دارند اما مشتاق دانستن هستند، مجموعه «از ایران چه میدانم» دو پیشنهاد عالی دارد: «شب یلدا» اثر علی بلوکباشی و «جشنهای ایرانیان» اثر عسکر بهرامی که عصارهای از تمام دانستنیهای لازم درباره سفرهآرایی، باورهای عامیانه و ریشههای زرتشتی یلدا را در اختیار خواننده قرار میدهند. امسال در کنار تفأل به حافظ، تورق یکی از این آثار میتواند شب یلدا را از یک دورهمی ساده به یک آیین فرهنگی عمیق تبدیل کند؛ شبی که در آن، نور آگاهی بر تاریکی جهل پیروز میشود.
