قنات‌های یزد، رگ‌های حیات در دل کویر
قنات‌های استان یزد با پیشینه‌ای ۳۰۰۰ ساله، از جمله میراث تاریخی است که در کنار تامین آب، هنر و نبوغ و مهندسی خیره‌کننده گذشتگان را نیز یدک می‌کشد. این نمونه‌ای درخشان از مدیریت پایدار آب و همزیستی با طبیعت است. اگرچه امروزه سهم قنات‌ها در تامین آب کلی استان یزد به دلیل بحران‌های متعدد کاهش یافته اما همچنان پتانسیل بالایی به عنوان یک راهکار مکمل و پایدار دارد.
کافی است تاریخ یزد یک بار مرور شود تا مشخص گردد که قنات‌ها نه‌تنها نقش کلیدی در تامین آب مناطق مختلف این استان داشته بلکه باوجود چالش‌های جدی، هنوز هم این سیستم قدیمی و کارآمد، سهم قابل‌توجهی در تامین آب کشاورزی دارد و به عنوان میراثی پایدار و راهکاری ارزشمند در جهت کمک به مدیریت آب در شرایط خشکسالی مورد توجه است.
آمارها نشان می‌دهد تعداد قنات‌های فعال در استان یزد حدود ۳۱۰۰ رشته است که سهم آنها در تامین آب کشاورزی حدود ۲۲ درصد است و به گفته سازمان جهادکشاورزی نزدیک به ۳۶ هکتار را شامل می‌شود. طولانی‌ترین قنات یزد، زارچ با طولی بین ۸۰ تا ۱۰۰ کیلومتر است و همین تک‌قنات می‌تواند مهر تاییدی بر هنر والای ایران در حفظ و مدیریت آب و انتقال آن از منطقه‌ای به منطقه دیگر باشد. یزد به دلیل قرارگیری در قلب فلات مرکزی ایران و داشتن اقلیمی خشک، همواره با چالش کم‌آبی مواجه بوده است. در گذشته، قنات تنها راهکار هوشمندانه و پایدار برای تامین آب بود و امکان شکل‌گیری تمدن و آبادانی را در این منطقه فراهم می‌کرد. بی‌شک قنات‌ها را باید شاهکار مهندسی ایرانیان دانست. قنات با استخراج آب از عمق زمین و انتقال آن به سطح با استفاده از نیروی گرانش، انقلابی در مدیریت آب ایجاد کرد. این سازه‌ها نماد درک عمیق نیاکان از طبیعت و اقلیم بود . وجود قنات‌ها، امکان ساخت شهرهای تاریخی مانند یزد را با معماری باشکوه، کشاورزی و تداوم حیات اجتماعی ممکن ساخت. یزد به‌درستی به شهر «کار، کاریز و کاهگل» معروف شده است .
نقش قنات‌ها در مواجهه با خشکسالی
اگرچه امروزه از فناوری‌های پیشرفته برای استخراج آب استفاده می‌شود اما قنات‌ها همچنان حضور موثری در سبد آبی استان یزد دارد. با‌این‌حال، این حضور با تهدیدات جدی روبه‌رو است. با وجود کاهش آبدهی، قنات‌ها همچنان بیش از یک‌پنجم آب مورد نیاز کشاورزی یزد را تامین می‌کند که عدد قابل‌توجهی است.
به گفته مهسا سرائیان، کارشناس گردشگری، باید قنات‌ها به یکی از جذاب‌ترین مقاصد و جاذبه‌های گردشگری تبدیل شود. او ادامه می‌دهد: «قنات‌های تاریخی و ثبت‌شده در یونسکو مانند قنات زارچ و قنات حسن‌آباد مشیر و دهنو، امروزه به جاذبه‌های مهم گردشگری تبدیل شده و اقداماتی مانند نورپردازی در مسیر برخی از آنها، امکان بازدید گردشگران را فراهم کرده است.» این کارشناس گردشگری، حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق را از جمله مهم‌ترین تهدید و چالش‌های جدی برای قنات‌ها عنوان کرده و توضیح می‌دهد: «این عامل، مهم‌ترین دلیل کاهش شدید آبدهی قنات‌ها است. برای مثال، آبدهی قنات زارچ از بیش از ۱۵۰ لیتر بر ثانیه به جریانی بسیار محدود کاهش یافته است .البته کاهش بارندگی‌ها هم به طور مستقیم بر تغذیه قنات‌ها تاثیر گذاشته و دبی آنها را کم کرده است.» در کنار تمام تهدیدات طبیعی، بی‌توجهی‌های انسان‌ها در اینجا هم به چشم می‌خورد و ورود فاضلاب‌های شهری و روستایی، کیفیت آب قنات‌ها را به خطر انداخته است. یزدی‌هاخودشان معتقدند،خالی شدن سفره‌های زیرزمینی باعث پدیده فرونشست شده که خود خطری برای تمامی سازه‌ها از جمله قنات‌ها محسوب می‌شود و کمبود مقنی‌های جوان و نبود نسل جدیدی از متخصصان حفر و احیای قنات، یکی دیگر از موانع حفظ این میراث کهن است . به هرحال امروز ایران درگیر خشکسالی شده و در چنین شرایطی که هر قطره آب حکم طلا را دارد، احیای قنات‌ها نیازمند حفاظت فوری، تخصیص اعتبار، جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز و آموزش نسل جدید مقنی‌ها است. این اقدامات نه‌تنها برای حفظ یک اثر تاریخی بلکه برای تاب‌آوری بیشتر استان در برابر بحران کم‌آبی ضروری به نظر می‌رسد.
آمارها نشان می‌دهد تعداد قنات‌های فعال در استان یزد حدود ۳۱۰۰ رشته است که سهم آنها در تامین آب کشاورزی حدود ۲۲ درصد است و به گفته سازمان جهادکشاورزی نزدیک به ۳۶ هکتار را شامل می‌شود. طولانی‌ترین قنات یزد، زارچ با طولی بین ۸۰ تا ۱۰۰ کیلومتر است و همین تک‌قنات می‌تواند مهر تاییدی بر هنر والای ایران در حفظ و مدیریت آب و انتقال آن از منطقه‌ای به منطقه دیگر باشد. یزد به دلیل قرارگیری در قلب فلات مرکزی ایران و داشتن اقلیمی خشک، همواره با چالش کم‌آبی مواجه بوده است. در گذشته، قنات تنها راهکار هوشمندانه و پایدار برای تامین آب بود و امکان شکل‌گیری تمدن و آبادانی را در این منطقه فراهم می‌کرد. بی‌شک قنات‌ها را باید شاهکار مهندسی ایرانیان دانست. قنات با استخراج آب از عمق زمین و انتقال آن به سطح با استفاده از نیروی گرانش، انقلابی در مدیریت آب ایجاد کرد. این سازه‌ها نماد درک عمیق نیاکان از طبیعت و اقلیم بود . وجود قنات‌ها، امکان ساخت شهرهای تاریخی مانند یزد را با معماری باشکوه، کشاورزی و تداوم حیات اجتماعی ممکن ساخت. یزد به‌درستی به شهر «کار، کاریز و کاهگل» معروف شده است .
نقش قنات‌ها در مواجهه با خشکسالی
اگرچه امروزه از فناوری‌های پیشرفته برای استخراج آب استفاده می‌شود اما قنات‌ها همچنان حضور موثری در سبد آبی استان یزد دارد. با‌این‌حال، این حضور با تهدیدات جدی روبه‌رو است. با وجود کاهش آبدهی، قنات‌ها همچنان بیش از یک‌پنجم آب مورد نیاز کشاورزی یزد را تامین می‌کند که عدد قابل‌توجهی است.
به گفته مهسا سرائیان، کارشناس گردشگری، باید قنات‌ها به یکی از جذاب‌ترین مقاصد و جاذبه‌های گردشگری تبدیل شود. او ادامه می‌دهد: «قنات‌های تاریخی و ثبت‌شده در یونسکو مانند قنات زارچ و قنات حسن‌آباد مشیر و دهنو، امروزه به جاذبه‌های مهم گردشگری تبدیل شده و اقداماتی مانند نورپردازی در مسیر برخی از آنها، امکان بازدید گردشگران را فراهم کرده است.» این کارشناس گردشگری، حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق را از جمله مهم‌ترین تهدید و چالش‌های جدی برای قنات‌ها عنوان کرده و توضیح می‌دهد: «این عامل، مهم‌ترین دلیل کاهش شدید آبدهی قنات‌ها است. برای مثال، آبدهی قنات زارچ از بیش از ۱۵۰ لیتر بر ثانیه به جریانی بسیار محدود کاهش یافته است .البته کاهش بارندگی‌ها هم به طور مستقیم بر تغذیه قنات‌ها تاثیر گذاشته و دبی آنها را کم کرده است.» در کنار تمام تهدیدات طبیعی، بی‌توجهی‌های انسان‌ها در اینجا هم به چشم می‌خورد و ورود فاضلاب‌های شهری و روستایی، کیفیت آب قنات‌ها را به خطر انداخته است. یزدی‌هاخودشان معتقدند،خالی شدن سفره‌های زیرزمینی باعث پدیده فرونشست شده که خود خطری برای تمامی سازه‌ها از جمله قنات‌ها محسوب می‌شود و کمبود مقنی‌های جوان و نبود نسل جدیدی از متخصصان حفر و احیای قنات، یکی دیگر از موانع حفظ این میراث کهن است . به هرحال امروز ایران درگیر خشکسالی شده و در چنین شرایطی که هر قطره آب حکم طلا را دارد، احیای قنات‌ها نیازمند حفاظت فوری، تخصیص اعتبار، جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز و آموزش نسل جدید مقنی‌ها است. این اقدامات نه‌تنها برای حفظ یک اثر تاریخی بلکه برای تاب‌آوری بیشتر استان در برابر بحران کم‌آبی ضروری به نظر می‌رسد.
