عملیات نجات با تکیه بر قنات

این بی حالی و بی جانی در حالی است که اقلیم این سرزمین همواره گرم بوده و کم آب، اما در هیچ دوره‌ای از تاریخ تا به امروز این‌گونه کاسه چه کنم در دست نداشته و گلویش خشک نشده و لبانش از بی آبی ترک برنداشته و رنگ از رخسارش نپریده است.

آنها که اهل آب و خاک و خبره این حوزه‌اند می‌گویند، ایران همان است که همواره بوده، آنچه تغییر کرده، سبک زندگی ما و روش و میزان بهره‌برداری از بارش‌های آسمانی و منابع آبی آرمیده در دل زمین است؛ روش‌هایی که از قنات جایش را به حفر چاه عمیق و ایجاد سدها و بندهای بی‌شمار داده و هم شیره جان زمین را مکیده و هم چرخه جاری آب‌های سطحی را مسدود کرده است.

این کارشناسان و اهل فن معتقدند باوجود همه خشکسالی‌ها و فرونشست‌ها و نگرانی‌ها، همچنان فرصت جبران هست، اگر سبک زندگی و نحوه بهره‌برداری و استحصال آب‌های زیرزمینی‌مان را تغییر داده و دوباره به آیین نیاکان‌مان در‌آییم. پدیده اعجاب‌انگیز قنات یکی از همان روش‌های استحصال آب قدیمی است که نیاکان‌مان با تکیه بر آن برای هزاران سال این سرزمین خشک و کم آب را زنده و آباد نگه داشتند و ما در عصر حاضر آن را تخریب و چاه عمیق و پمپاژ آب از دل زمین را جایگزینش کردیم. حالا پرسش این است که آیا می‌توان دوباره به اعجاز قنات‌ها دل بست و با احیای آنها این سرزمین باستانی را از بی آبی و نابودی نجات داد یا به آخر خط رسیده‌ایم؟

کارشناسانی که ما با آنها گفت‌وگو کردیم هنوز امیدوارند و به قدرت اعجازگونه روش‌های اندیشمندانه و خلاقانه نیاکان‌مان برای نجات معتقدند.

شاید نام دیگر ایران باستان، سرزمین کاریزها باشد؛ کاریزهای عمیق و طولانی که شمارشان طبق برآوردها به 65 هزار رشته می‌رسد. کاریز نام فارسی قنات است و به نظر می‌رسد شمار رشته قنات‌های ایران در گذشته بسیار بیشتر از رقم بالا بوده، چنانچه در اسناد قدیمی آمده که تنها در خراسان 42 هزار قنات وجود داشته که آن منطقه را در آب و هوای گرم و خشک آبرسانی می‌کرده است.

قنات یک سازه صددرصد مهندسی و حاصل نبوغ ایرانیان است که با اشراف بر علم هندسه پیشرفته اقدام به حفاری و بهره‌برداری از آن کرده‌اند. گرچه طول عمده کاریزها در ایران حدود 16 کیلومتر است، اما طول قنات زارچ در یزد به عنوان طولانی‌ترین قنات دنیا به 80 کیلومتر می‌رسد. قنات قصبه گناباد هم با وجود چاه‌هایی به عمق 300متر عمیق‌ترین قنات دنیاست که شگفتی معماری آن در 2500 سال پیش باعث شده برخی ساخت آن را به جن‌ها و دیوان نسبت دهند.

همین حالا که ما برای شما از وضعیت این آب و خاک می‌نویسیم، شرایط رشته قنات‌هایی که روزگاری آبادی ایران وابسته به حیات آنها بوده، اصلا رضایتبخش نیست؛ بسیاری از آنها تخریب شده و کارآیی خود را از دست داده اند و تنها تعداد معدودی در برخی مناطق همچنان کم و بیش زنده‌اند و زندگی می‌بخشند. قنات‌های ایران امروزه به عنوان گونه‌ای از معماری منحصربه فرد طی سال‌های اخیر البته به ثبت جهانی هم رسیده و کم کم درحال تبدیل شدن به یک میراث باستانی و جاذبه گردشگری هستند. گرچه کارشناسانی که ما با آنها به گفت‌و‌گو نشستیم معتقدند می‌توان دوباره قنات‌ها را احیا کرد و با احیای آنها مشکل بحران آب این سرزمین را برطرف کرد. در همین راستا نهضتی هم در برخی مناطق استان‌های گرم و خشک مثل کرمان و خراسان و فارس و استان مرکزی راه افتاده و قنات‌ها یکی یکی در حال احیا شدن هستند. محمد درویش و امید فروردین؛ کارشناسان حوزه آب و محیط‌زیست هر دو در گفت‌و‌گو با ما روی قدرت زندگی‌بخش قنات‌ها انگشت گذاشته و گفتند که ما برای نجات این سرزمین از بحران بی‌آبی چاره‌ای جز احیای روش استحصال آب از طریق قنات نداریم.

احیای قنات به شرط بهره‌برداری محدود

محمد درویش، دبیر کرسی محیط‌زیست یونسکو به ما می‌گوید: قنات‌ها تجربه‌ای هستند که توانمندی خود را در تامین آب مورد نیاز از یک سو و جلوگیری از سیل خیزی و آسیب‌های ناشی از آن در این سرزمین ثابت کرده‌اند و ما می‌توانیم با احیای دوباره آنها کشورمان را از پیامدهای ناگوار برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی نجات دهیم.

درویش می‌گوید که از 65 هزار رشته قنات موجود در ایران در صورت احیا، می‌توان 12 تا 20 میلیارد مترمکعب آب استحصال کرد و ما می‌توانیم با این آب، مشکلات آبی خود را با رعایت کردن شروطی برطرف کنیم.

یکی از شروط مطرح شده توسط این کارشناس این است که فقط 40 درصد از آب استحصالی قنات‌ها به مصرف برسد، زیرا طبق اسناد علمی جهانی، شرح تاب‌آوری یک سرزمین این است که فقط 40درصد آب‌های ذخیره شده آن به مصرف برسد. این درحالی است که ما هم اکنون بیش از 97 درصد ذخیره آبی خود را در سال مصرف می‌کنیم و همین هم باعث خشکی رودها و تالاب‌ها و شکل‌گیری کانون‌های گردوغبار و مهاجرت مردم شده است.

دست به دامان قنات

امید فروردین از کارشناسان حوزه آب و قنات است که طی 18 سال گذشته روی فعال سازی 380 رشته قنات کار کرده که 5‌درصد از این قنات ها کلا از حیض انتفاع و بهره‌وری خارج شده بودند و پس از مرمت و احیا دوباره آب و حیات در آنها جاری شده است.

این کارشناس به ما می‌گوید که قنات‌ها بناهایی صرفا تزیینی نیستند که امروز فقط بهره‌وری میراثی و گردشگری داشته باشند و هر کدام از آنها که به درستی مرمت شوند، دوباره در آنها آب جاری می‌شود.
فروردین این را هم اضافه می‌کند که راه نجات سرزمین ما از خشکسالی بازگشت به دامان قنات است و ما چاره‌ای نداریم جز این‌که بزودی به سمت استحصال آب از طریق قنات و بهره‌گیری از آن برای تولیدات کشاورزی و دامی برگردیم.

این کارشناس هم معتقد است حجم آبی که از طریق قنات از دل زمین خارج می‌شود، بسیار کمتر از آبی است که از طریق پمپاژ چاه‌های عمیق بیرون می‌آید، اما باید از همان آب اندک قنات، حداکثر بهره‌وری و استفاده را برای رفع نیازهای کشور برد که البته این امر با به کارگیری روش‌های نوین تولید در گلخانه‌های صنعتی امکان‌پذیر خواهد بود.

فروردین می‌گوید می‌توان قنات‌های ایران زمین را مرمت و فعال و وارد چرخه بهره‌وری کرد و از نظر سازه‌ای و مهندسی هیچ مشکلی در این مسیر نیست، اما 3 عامل قنات‌های ایران را به سمت انزوا و مرگ سوق داده‌اند، که برای آنها نمی‌توان کاری کرد؛ تصرف حریم قنات‌ها از طریق گسترش شهرها و ساخت شهرک‌های صنعتی و کارخانه‌ها، مرمت‌های غیراصولی و اشتباه توسط مغنی‌های ناوارد و مهندسان ناظر کارنابلد و اجرا نکردن نظام سنتی بهره‌برداری که باعث خشک شدن قنات می‌شود. این آخری دقیقا به این معناست که در نظام قنات پیش‌بینی شده بود که خرج مرمت قنات ( که بسیار هزینه‌بر است) از چه طریق تامین شود، حال آن‌که امروز این نظام اجرا نمی‌شود و وقتی هزینه‌ای در کار نباشد، قنات خودبه خود تخریب و نابود می‌شود.

هلندی‌های زرنگ

کشور هلند از سه استان گلستان و مازندران و گیلان در ایران کوچکتر است و متوسط بارندگی‌اش از این سه استان کمتر و تراکم جمعیتش بیشتر است. با این حال صادرات اصلی هلند محصولات گلخانه‌ای است و چندین برابر فروش نفت ایران از طریق این محصولات درآمد دارد. اینها را امید فروردین می‌گوید و ادامه می‌دهد که چرا ما نباید باوجود خاک و آب بیشتر چنین تولید و درامدی داشته باشیم.

پاسخ این است که آنها از روش‌های نوین گلخانه‌ای برای تولید محصول استفاده می‌کنند که ما هنوز حتی تکنولوژی آن را هم وارد کشورمان نکرده‌ایم.

فروردین می‌‌گوید اگر وزارت خانه جهاد کشاروزی به جای صرف بودجه برای آبیاری تحت فشار، بودجه‌ای برای تاسیس گلخانه‌های مدرن تخصیص دهد و از طرفی آب این گلخانه ها را از قنات تامین کند، نه از چاه‌های عمیق ویرانگر، در بازه‌ای کوتاه هم شاهد افزایش تولید خواهیم بود و هم سفره‌های آب زیرزمینی احیا خواهند شد.