ارادت مستند به عاشورا

گفتیم که سینمای دینی به‌خصوص سینمای تأثیرگرفته از فرهنگ عاشورایی با وجود این‌که همواره مورد اقبال مردم بوده، در زمینه ساخت فیلم‌های داستانی چقدر کوتاهی کرده اما در این گزارش می‌خواهیم بگوییم که سینمای مستند در این زمینه، همیشه کم‌کاری‌ها را جبران کرده و مستندسازان ایرانی از دیرباز ضمن ثبت و ضبط مراسم‌ عزاداری محرم و آیین‌های سرشار از معنای آن، به‌دنبال سوژه‌های بکر و خواندنی بوده است. از میان چهره‌های نامدار سینمای ایران، باید از ناصر تقوایی نام برد که دو مستند «اربعین» و «تمرین آخر؛ تعزیه حر دلاور» را در خصوص مراسم مذهبی و آیین‌های عاشورایی ساخته است.اربعین درباره عزاداری مردم بوشهر، مستندی ۱۹دقیقه‌ای است که درسال۱۳۴۹ساخته شده وروایتی ازآیین عزاداری درمسجد دهدشتی شهر بوشهر است و همزمان با روز اربعین پخش می‌شود.«تمرین آخر؛ تعزیه حر دلاور» مستندی است از تمرین تعزیه حر دلاور که متن آن در اوایل حکومت قاجار توسط میرعزای کاشانی نوشته شده است. تقوایی دراین مستند توانسته ترکیبی از جنبه‌های مختلف تعزیه، موسیقی، آواز، روایت و بازیگری خاص تعزیه راعرضه کند.این مستند درسال۱۳۸۳ وبه‌منظور ارائه به یونسکو جهت ثبت جهانی تعزیه ساخته شده است.

تقوایی درباره چگونگی ساخت این مستند گفته است: «فرمی از یونسکو آمده بود تا برای ثبت تعزیه در این سازمان باید فیلم ۱۰دقیقه‌ای درباره لباس در تعزیه، موسیقی و شیوه بازیگری آن ساخته شود تا ضمیمه مدارک ثبت تعزیه شود و ما به‌دلیل زمان کم، مجبور بودیم در حین تمرین برای ساخت فیلم بلند یک‌ساعته درباره تعزیه، این فیلم ۱۰دقیقه‌ای را هم بسازیم. تعزیه واقعی را می‌توان فقط در روز عاشورا و در جمع مؤمنان اجرا کرد اما در این فیلم چند روز قبل با دو وانت و بلندگو در شهر راه افتادیم و اعلام کردیم که در روز جمعه می‌خواهیم قسمت پایانی تعزیه را فیلمبرداری کنیم و از مردم خواهش کردیم که با لباس مشکی در این مراسم شرکت کنند که البته آنها هم با ما بسیار همکاری کردند تا حال‌وهوای عزاداری در تعزیه ایجاد شود.»

مجید مجیدی دیگر فیلمساز مشهوری است که مستند «نجوای عاشورایی» را ساخته است. این مستند درباره عزاداری و سینه‌زنی در حسینیه کربلایی‌ها در تهران است که با استفاده از ۱۱ دوربین به ثبت و ضبط نما‌هایی متفاوت و تاثیرگذار از این آیین پرداخته است. از نکات جالب این اثر، اجرای زنده‌یاد استاد محمدعلی کریمخانی است که در این اثر ثبت و ماندگار شده است. 

رضا میرکریمی هم با ساخت «شش گوشه عرش» تلاش ناتمام مرحوم رسول ملاقلی‌پور برای ساخت مستندی درباره مراحل آماده‌سازی و نصب ضریح جدید مرقد امام حسین(ع) را که با درگذشت ناگهانی ملاقلی‌پور ناتمام مانده بود، تکمیل کرد. البته در این موضوع، مستند کامل‌تری هم ساخته شده است؛ «ضریح» به کارگردانی، تهیه‌کنندگی ونویسندگی حمیدرضا عطارد. این مستند مراحل ساخت ضریح امام حسین(ع)به دست هنرمندان برجسته ایرانی،کمک‌های مردمی وهمه ارادتمندان به ساحت مقدس ائمه معصومین(ع) در ایران و دیگر نقاط جهان را که ازخرداد۱۳۸۷آغازشد ومهر۱۳۹۱ به پایان رسید و درهمان سال طی یک کاروان باشکوه در میان استقبال و بدرقه میلیون‌ها ایرانی به عراق انتقال یافت و پس از عملیات ۵۲روزه تعویض و ضریح جدید نیز ۱۵ مهر ۹۱ رونمایی شد، روایت کرده است. 
     
روایت‌های تاریخی

برخی مستندهای عاشورایی، سعی کرده‌اند با پژوهش در متون تاریخی و با استفاده از بازسازی تصویرهای تاریخی و استفاده از فضای امروز، روایتی جامع از حادثه کربلا به مخاطب ارائه دهند. «کربلا جغرافیای یک تاریخ» یکی از مهم‌ترین آثار در این زمینه است که از حرکت امام حسین(ع) از مدینه به مکه آغاز می‌شود و روایت خود را تا بعد از عاشورا با استفاده از تکنیک‌های مختلف بصری اعم از فیلم، تعزیه، نقالی و پویانمایی ادامه می‌دهد. این مستند به تهیه‌کنندگی بهروز مفید و کارگردانی داریوش یاری و با روایت شهاب حسینی، سعی کرده از داستان به شکل مؤثری بهره ببرد. این فیلم نخست درباره تاریخچه امام حسین(ع) روایت خود را بیان می‌کند و سپس چگونگی عزاداری در فرهنگ‌های مختلف جهان را در ماه محرم به مخاطب خود ارائه می‌دهد. مستند «یک قرن با حسین(ع)» به تهیه‌کنندگی هادی خدادی و کارگردانی مهدی زنگنه، تاریخ عزاداری و آیین‌های عاشورایی را در یک قرن گذشته، با تمرکز بر چهره‌ها، اماکن، آیین‌ها، وقایع عاشورایی و... بیان کرده است. این مستند گفت‌وگومحور با حضور چهره‌های مختلف فرهنگی، هنری، ذاکرین و کارشناسان مذهبی، پژوهشی گسترده و جالب را با موضوعاتی نظیر «سرگذشت و سرنوشت تکیه دولت»، «ممنوعیت روضه‌خوانی»، «نوآوری در مداحی»، «آیین‌ها در آینه رسانه‌ها» و... به مخاطب ارائه کرده است. 
     
سنت‌های محرمی در مستند

بخش زیادی از مستندهای ساخته‌شده درسال‌های اخیر به ثبت مجموعه‌ای ازسنت‌ها ومراسم مختلف محرمی درسراسر ایران می‌پردازد که هم ارزش سینمایی دارد، هم ارزش مردم‌شناسی وتاریخی. ذکرهمه این مستندها عملا ممکن نیست ولی در این نوشتار به چند مورد اشاره می‌کنیم.

فیلم مستند «تکیه کن» ساخته محسن خان‌جهانی، تاریخچه‌ای از تکایای تهران از جمله تکیه‌های دولت و تجریش و بعد تکایایی، چون کن، میان‌ده، دار قاضی و سرآسیاب را به نمایش می‌گذارد.

مستند «پولکه، یک آیین مذهبی» روایتی است از مراسم پولکه‌گردانی که در آذربایجان شرقی اجرا می‌شود. در شب تاسوعا کودکان روستا مراسمی به نام کیچیک‌پولکه (مشعل کوچک) و بزرگ‌تر‌ها در شب عاشورا مراسم اصلی را با نام بویوک‌پولکه (مشعل بزرگ) برگزار می‌کنند. 

فیلم داستان عکاسی است که برای تحقیق از مراسم مذهبی «پولکه» وارد روستایی در منطقه آذربایجان می‌شود و همزمان دوربین از شروع تا پایان مراسم را به تصویر می‌کشد. در این مراسم یک مشعل اصلی بزرگ در وسط میدان اصلی و جلوی مسجد اعظم روستا افروخته می‌شود تا مردم گرد آن جمع شوند. عزاداران مانند وقتی که به زیر علم می‌روند، یکی‌یکی به زیر این مشعل می‌روند و دو نفر دیگر نیز به دنبالش راه می‌افتند. یکی سطل آب را با خود می‌برد و دیگری آب را از سطل برمی‌دارد و بر آتش گردان می‌ریزد تا او را خنک کند.

مستند «محرم در شهرستان خاتم» تولید صداوسیمای مرکز یزد مراسم عزاداری روز عاشورا در روستاهای این شهرستان را نشان می‌دهد که از صبح با «جوش دوره» آغاز می‌شود و با سینه‌زنی، زنجیرزنی و روضه‌خوانی ادامه می‌یابد و نزدیک ظهر، دسته‌های عزاداری به احترام شهیدان به خانه آنها می‌روند و در آنجا پس از سینه‌زنی و زنجیرزنی، یاد و خاطره شهید را گرامی می‌دارند.

فرهاد ورهرام که از مشهورترین مستندسازان ایران است، «نخل» را درباره مراسم نخل‌گردانی در روستای ابیانه ساخته که اگرچه از نخستین مستندهای اوست، همچنان دیدنی است. 

مستند «رسم عاشقی همینه» ساخته ا...کرم رضایی‌زاده درباره مراسم کرنانوازی، سومین روز شهادت امام حسین(ع) بعد از عاشورا در شرق گیلان است. در این رسم، حدود ۱۰، ۱۲ نفر کنار هم کرنا می‌نوازند. یک سَرکرناچی (رهبر) هم وجود دارد که مانند رهبر ارکستر این افراد را هدایت می‌کند. این نوازندگان گاهی آن‌قدر می‌نوازند که حتی از لب‌هایشان خون می‌چکد و می‌گویند که این خون‌ها فدای امام حسین(ع).جالب است بدانید کرنا، سازی است که نزدیک به ۱۵۰۰ سال قدمت دارد و حتی در شاهنامه فردوسی نیز از کرنای گیلان مثال آمده است. 

مستند «کاروان و ساربان» را مرجان اشرفی‌زاده ساخته و درباره کاروانی در شهر دزفول است که هرساله توسط یک خانواده و با هزینه شخصی در روز‌های محرم مسیری را طی می‌کنند.

مرجان اشرفی‌زاده درباره این مستند می‌گوید: «عده‌ای از این افراد شتر کرایه می‌کنند، عده‌‏ای به‌صورت داوطلبانه از تهران برای گریم افراد کاروان به آنها ملحق می‌شوند و...؛ در حقیقت موضوع اصلی به تصویر کشیدن تلاش آدم‌هایی است که معتقدانه برای انجام مراسم عاشورا تلاش می‏‌کنند.»
     
دخالت در متن برای جلوگیری از فاجعه

مستند جالب دیگری که مشاهده آن برای همه جذاب است، «صحنه آخر» به کارگردانی محمد قاسم‌پور است. این اثر درباره مراسم تعزیه‌ای در اهواز است که به‌صورت دوزبانه اجرا می‌شود. روایت تعزیه به زبان فارسی و رجزخوانی‌ها به زبان عربی است اما نکته جالب اینجاست که مردم اجازه نمی‌دهند صحنه آخر که مربوط به گودال قتلگاه است، اتفاق بیفتد. در واقع عده زیادی از مردم جلوی روایت تاریخ را می‌گیرند.

مستند جذاب دیگری درباره مراسم محرم، «اسب سفید سرزمین من» نام دارد که بیانگر ارادت اهل سنت به امام حسین(ع) است. در این مستند به تهیه‌کنندگی و کارگردانی عباس مهاجران می‌بینیم که مردم روستایی کویری در جنوب خراسان، اسب سفیدی را برای مراسم عاشورا می‌خرند و از آن در طول سال نگهداری و تیمار می‌کنند و به اسب، تمرین می‌دهند تا چندساعتی مرکب تعزیه‌خوان‌ها شود و نقش ذوالجناح را بازی کند. جالب اینجاست که پرورش‌دهندگان اسب ترکمن هم اگرچه مسلمانان اهل سنت هستند اما برخی از آنها به‌دلیل احترامی که برای امام حسین(ع) قائل هستند، علاوه بر فروش اسب به تعزیه‌گردان‌ها در بسیاری از موارد اسب‌های سفید خود را برای مراسم تعزیه امانت می‌دهند.

نکته قابل ذکر در این مستند، استفاده خلاقانه از موسیقی ترکمنی و خراسانی و مرثیه‌خوانی رسول نجفیان در این اثر است. 
     
مستند و ادبیات آیینی

گره‌خوردگی سنت‌های محرم با ادبیات و به‌خصوص شعر باعث شده برخی مستندسازان به‌دنبال بازگویی و تحلیل این پیوند تاریخی باشند. مستند «ترکیب‌بند» به کارگردانی امیر آذین، محصول۱۳۹۵ خانه مستند است که تحلیل و بررسی شعر ترکیب‌بند معروف «باز این چه شورش است» را دستمایه ساخت مستند قرار داده است. این مستند روایتی است با موضوع ترکیب‌بند‌هایی که در موضوع عاشورا و مصائب اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) سروده شده که شناخته‌شده‌ترین آنها ترکیب‌بند محتشم کاشانی است. در ادامه سعی شده از طریق بررسی زندگینامه محتشم کاشانی و سیر آثار و ارادت وی به امام حسین(ع) و خاندان نبوت به این مسأله پرداخته شود که چگونه این ترکیب‌بند تا این ‌حد ماندگار شده است.در این حوزه، مستند «حماسه تاج‌الشعرا» تولید شبکه مستند سیما در ۱۵ قسمت ۳۶دقیقه‌ای درباره یکی از چهره‌های مؤثر ادبیات آیینی تولید شده است. این مستند پرتره‌ای از شاعر معاصر و مذهبی مرحوم حاج عباس‌قلی یحیوی ملقب به تاج‌الشعراست. عباس‌قلی یحیوی از شاعران مرثیه‌سرای آذری‌زبان ایرانی اهل اردبیل است. اغلب سروده‌های وی به زبان ترکی آذری بوده و در سروده‌های خود از قالب شعری حماسی استفاده کرده‌ است. تخلص او ابتدا «احقر» بود که بعدا آن را به نام خانوادگی خود یعنی «یحیوی» تغییر داده است.

محرم خارج از مرزها

تعدادی از مستندهای ساخته‌شده در سال‌های اخیر، به موضوع محرم در خارج از مرزهای ایران می‌پردازد.
مستند «دربند» به کارگردانی حسین همایونفر و تهیه‌کنندگی مؤسسه اوج به برگزاری مراسم محرم در شهر دربند قفقاز و روایت آن از زبان ریش‌سفیدان و شبیه‌خوانان پرداخته است.همچنین بخش‌هایی ازسختی‌های برگزاری مراسم و شعائر عاشورا در زمان حکومت سوسیالیستی شوروی را روایت می‌کند. 

مستند«سیدظهیر»به کارگردانی محمدهادی نعمت‌اللهی ومحصول سال۱۳۹۴خانه مستند، درباره یک روحانی پاکستانی مقیم آمریکاست که هر سال برای اجرای پنج روز برنامه زنده در حرم امام حسین(ع) خود را از کالیفرنیا به کربلا می‌رساند.

مستند «امام‌ باره» ساخته محمدمهدی خالقی هم به عزاداری مردم بنگلادش برای امام حسین (ع) می‌پردازد.

خالقی درباره ساخت این مستند گفته است:درتحقیقات،متوجه شدیم مراسم محرم، به‌خصوص عاشورا دربنگلادش بسیارباشکوه برگزار می‌شود؛ چند روز مانده به عاشورا به این کشوررسیدیم وتصاویرلازم برای ساخت مستند را درنقاط مختلف بنگلادش ضبط کردیم. مشکلات مالی ناشی ازحضور دریک کشوردوردست، ترجمه زبان بنگلادشی و مواردی دیگر، از جمله مسائل و مشکلات ما درمسیر تولید مستند «امام‌باره» بودکه موجب شدتا ساخت این کار بیش از اندازه استاندارد تهیه یک فیلم به طول بینجامد.

این مستندساز یادآور شد: معمولا بزرگ‌ترین مشکل ساخت فیلم درعرصه بین‌الملل، هماهنگی،ارتباط‌گیری و برقراری گفتمان با مردم کشوری است که درآن مشغول به کارمی‌شویم. برای حل این مسأله، ازدوستان اهل بنگلادش که به‌عنوان طلبه درقم ساکن هستند، استفاده کردیم.