موانع فرهنگی ازدواج و فرزندآوری در پوشش اقتصاد!

اگر بخواهیم به پرتکرارترین و مهم‌ترین چالش‌های حال حاضر و آینده ایران اشاره کنیم، قطعا بحث «ازدواج و کاهش فرزندآوری» یکی از آنهاست؛ موضوعی که این روز‌ها به دلیل وخیم بودن حال جوانی جمعیت در کشور، به یک دغدغه اساسی تبدیل شده است و هر بار فقط با ارائه آمار‌های نگران‌کننده در این حوزه از سوی متولیان، نهیبی به جامعه وارد می‌شود.

اگرچه موضوع ازدواج و فرزندآوری در حال حاضر به عنوان دو مقوله و دو چالش جدا از یکدیگر مطرح می‌شوند، اما با نگاه جمعیتی، این دو مقوله را می‌توان به عنوان یک چالش در نظر گرفت چرا که کاهش فرزندآوری یکی از معلول‌های اصلی کاهش ازدواج در‌کشور است! برای بررسی این موضوع ابتدا باید نگاهی به وضعیت ازدواج در کشور بیندازیم.  

سهم ۱۰‌درصدی ازدواج‌ها از ۱۲ میلیون مجرد در کشور 

سینا کلهر، معاون وزیر ورزش و جوانان اعلام کرد: «نرخ ازدواج در سال ۱۴۰۲ نسبت به ۱۴۰۱، حدود ۴۰ هزار مورد کاهش داشته است، اما چون جمعیت جوان کشور در یک دهه اخیر نزدیک به هفت میلیون کاهش داشته، نمی‌توان گفت این شاخص به تنهایی اثر‌گذار است.»

کلهر همچنین گفته است: «اگر سن عرفی را برای دختران ۱۵ تا ۴۹ سال و پسران ۲۰ تا ۴۹ سال حساب کنیم، در حال حاضر حدود ۱۲ میلیون نفر در سن ازدواج قرار دارند و ۱۰ تا ۱۲‌درصد افراد در سن ازدواج هر ساله متاهل می‌شوند.» این یعنی چیزی حدود ۱۲۰۰ تا ۱۴۵۰ ازدواج در سال!  

صفدر کشاورز، معاون امور املاک و کاداستر سازمان ثبت اسناد و املاک کشور نیز روزگذشته خبر از کاهش ۹ درصدی ازدواج داد و اعلام کرد: «در دو ماهه اول سال ۱۴۰۲، ۸۹ هزار و ۸۸ واقعه ازدواج ثبت شده و در دو ماهه اول امسال ۸۱ هزار و ۴۲۸ ازدواج ثبت شده که ۹ درصد کاهش داشتیم.».

اما چرا کاهش مسأله ازدواج و به دنبال آن کاهش فرزندآوری در ایران به یک چالش و بحران تبدیل شده است؟  

برای پاسخ به این سؤال باید گفت در حال حاضر جامعه در حال دست و پنجه نرم کردن با بحران جمعیتی است؛ موضوعی که بسیاری از کارشناسان و متخصصان عدم حل آن را به وقوع ابر‌بحران تاریخ ایران یعنی همان پیری جمعیت تا ۳۰ سال آینده تعبیر می‌کنند. بدیهی است در چنین شرایطی، نقش ازدواج و فرزندآوری به عنوان یکی از اهداف اصلی آن، در جلوگیری از وقوع این بحران، پررنگ‌تر از همیشه خواهد بود.  

این موضوع انکار‌ناپذیر است که کاهش یا افزایش مقوله‌ای همچون ازدواج و فرزندآوری تحت تاثیر عوامل مختلف است و صرفا به خود شخص بازنمی‌گردد. به عقیده ریحانه رحمانی‌پور، مدیر گروه زنان و خانواده مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ماهیت مسأله فرزندآوری به عنوان یکی از مهم‌ترین ابعاد رخداد‌های جمعیتی کشور در نظر گرفته می‌شود که در ارتباط با حوزه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تاثیر می‌پذیرد. اگرچه در نگاه نخست شاید اصلی‌ترین عامل موثر در این زمینه، مسائل مالی در نظر گرفته می‌شود که البته تاثیر آن امری حتمی است، اما این موضوع مطلق نیست چرا که فاکتور‌های فرهنگی، اجتماعی و... نیز بسیار اثرگذار‌ند.

ردپای پررنگ مسائل فرهنگی در کاهش فرزندآوری

به گفته مدیر گروه زنان و خانواده مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نتایج عمده تحقیقات و پژوهش‌های صورت گرفته در خصوص تحولات فرهنگی جامعه ایران مؤید جایگزینی باورها، ارزش‌ها و سبک زندگی سنتی با ارزش‌های مدرن بوده‌اند. به عبارت دقیق‌تر فرآیند نوسازی و توسعه در ایران به موازات جامعه جهانی شکل گرفته و منجر به تحولات فرهنگی در جامعه شده است که این تحولات را می‌توان به صورت مشخص در تغییر سبک زندگی افراد و رشد فردگرایی تبیین کرد. در واقع تحولات فرهنگی از الگویی شرقی به سمت الگویی غربی در حال جابه‌جایی است و این تحول در عرصه‌های مختلف زندگی و زیست افراد ازجمله تحولات خانواده اثر‌گذار بوده است به گونه‌ای که الگو‌های همسرگزینی، مطلوبیت‌های خانوادگی از قبیل سن ازدواج، الگو‌های انتخاب همسر، فرزندآوری، جایگاه خانواده و دیگر موضوعات سبک زندگی را تحت تأثیر خود قرار داده است؛ بنابراین دال مرکزی تحولات فرهنگی ایران، تغییر سبک زندگی و رشد فردگرایی و به تبع آن کاهش ارزش‌های خانوادگی است.

عدم فرزند‌آوری به دلیل سخت بودن تربیت فرزند!

پژوهش‌های انجام شده در حوزه فرزندآوری خلاف باور‌های عمومی مبنی بر نقش اول اقتصاد در این زمینه را نشان می‌دهد. نتایج پیمایش‌های ملی در بررسی موانع فرزندآوری مؤیدی بر تأثیر مؤلفه‌های فرهنگی بر تغییرات فرزندآوری در جامعه است. رحمانی‌پور در شرح پیمایش ملی خانواده می‌گوید: «در این پیمایش ۱۴ مورد به عنوان مهم‌ترین مشکلات و محدودیت‌ها برای داشتن فرزند برای پاسخگویان ذکر شده است. به غیر از مورد سوم (از پس هزینه‌های آن بر‌نمی‌آیم)، دیگر موانع اولویت‌گذاری شده مرتبط با نظام فرهنگی و انتخاب‌های فرهنگی و ارزشی افراد هستند که می‌توان به «برای آینده فرزندانم نگرانم» با حدود ۶۸ درصد، «سخت بودن تربیت فرزندان» با حدود ۶۲ درصد و «فرزند زیاد را مناسب نمی‌دانم» با حدود ۵۳ درصد اشاره کرد.»

درآمد و فرزندآوری

یکی از نکات قابل توجه در پیمایش ملی خانواده، کاهش تعداد فرزندان مطلوب با افزایش هزینه خانوار است. به گونه‌ای که با افزایش هزینه خانوار از سه تا کمتر از ۹ میلیون تومان به بیشتر از ۱۸ میلیون تومان، مطلوبیت سه فرزند از ۲۱ درصد به ۷/۱۶ درصد رسیده و مطلوبیت چهار فرزند نیز از ۹/۱۵ درصد به ۵/۱۱ درصد رسیده است. به عبارتی می‌توان گفت با بهبود وضعیت اقتصادی خانواده، مطلوبیت تعداد فرزندان بیشتر از دوتا کمتر شده است. به گفته مدیر گروه زنان و خانواده مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی این داده نشان می‌دهد عوامل اقتصادی تعیین‌کنندگی اصلی را در نگرش نسبت به فرزندآوری ندارد و عوامل دیگری نیز بر فرزندآوری خانواده‌ها اثر‌گذار است.  

با توجه به آنچه در این گزارش مطرح شد، برای حل معضل جمعیتی کشور که ازدواج و فرزندآوری دو شاه‌کلید اصلی آن هستند، غیر از تأثیر عوامل اقتصادی، عوامل فرهنگی نیز به عنوان تعیین‌کننده نظام ارزشی و ذهنی افراد بر نگرش و رفتار آن‌ها در فرزندآوری اثر‌گذاری قابل توجهی دارد؛ لذا انتخاب راهبرد حل زیربنایی مسأله، علاوه بر تدابیر اقتصادی، نیازمند اصلاح ذهنی و ارزشی و تعریف نهاد خانواده به عنوان سلول بنیادی ساخت جامعه است.