نقش راهبردی ایران در روند ژئوپلیتیکی قفقاز

به گزارش جام جم آنلاین، کنفرانس امنیتی مونیخ ۲۰۲۴ با حضور رهبران سیاسی نزدیک به ۱۵۰ کشور ازجمله نمایندگانی از ارمنستان و جمهوری آذربایجان برگزار شد. پیش از عزیمت سران ارمنستان و جمهوری آذربایجان به مونیخ، مقام‌های روسیه در زمینه میانجی گری غرب انتقاداتی مطرح کردند.

نیکلای پاتروشف، دبیر شورای امنیت روسیه گفت، غرب در تلاش است اوضاع قفقاز جنوبی را بی‌ثبات کند و مانع حل‌وفصل چالش‌های میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان شود که این موضوع به وخیم‌تر شدن اوضاع منجر شده است.

میخائیل گالوزین، معاون وزیر امور خارجه روسیه نیز عنوان کرد، آینده قفقاز جنوبی باید به وسیله کشور‌هایی تعیین شود که منطقه را موطن خود می‌دانند؛ ایالات متحده آمریکا، فرانسه و کشور‌های اتحادیه اروپا جزو این کشور‌ها نیستند. بنابراین، دخالت نیرو‌های غیرمنطقه‌ای و نهاد‌های غربی در منطقه نتیجه معکوس دارد، رویکردی که متأسفانه در ایروان مشاهده می‌شود و هدفشان ایجاد تنش بیشتر در نزدیکی مرز‌های روسیه است.

رویکرد باکو

اظهارات مقام‌های روسی شباهت زیادی به اظهارات رسمی باکو دارد، زیرا سخنان الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان و تیمش همواره در راستای مخالفت با غرب و نفوذ آن در منطقه است. افزایش تنش اخیر نیز در راستای این سیاست تلقی می‌شود.

با وجود این، علی‌اف ترجیح می‌دهد از رویارویی مستقیم با غرب خودداری کند و تمایلی به ادامه مذاکرات با ارمنستان در چارچوب غرب ندارد. وی در این زمینه همکاری نزدیکی با روسیه دارد، اما از قطع کامل روابط با غرب خودداری می‌کند.

جاه طلبی‌ها و خواسته‌های جمهوری آذربایجان هر روز در حال افزایش است. انتخابات اخیر در باکو و رأی دادن علی اف به همراه خانواده‌اش در قره باغ کوهستانی و اعلام «عصر جدید» پس از انتخابات نشان دهنده تغییر جهت به سوی حل موضوعات منطقه‌ای به وسیله تهدید به زور و جنگ است. وی ظاهراً پیامد‌های درگیری قره باغ ازجمله پاکسازی قومی و آوارگی اجباری ارامنه را پذیرفته است.

اظهارات علی اف، پیش یا پس از انتخابات، مواضع سیاسی وی را به وضوح مشخص می‌کند. به‌عنوان نمونه، وی در مراسم تحلیفش بر قدرت ارتش و دستیابی به تسلیحات جدید تأکید و همزمان ارمنستان را تهدید کرد برآورده نکردن خواسته‌هایش پیامد‌هایی به دنبال خواهد داشت که یادآور جنگ ۴۴ روزه در سال ۲۰۲۰ است.

اهمیت تنش اخیر

علی اف در تلاش است کشور‌های حامی ارمنستان را هدف قرار دهد و به عنوان حامیان ارمنستان معرفی کند. افزایش تنش اخیر که شامل کشتن تعدادی از نیرو‌های نظامی ارمنی در امتداد مرز می‌شود، تأکیدی بر تبلیغات و لفاظی‌های باکو برای هدف قرار دادن غرب است. این موضوع شامل مأموریت غیرنظامی اروپا، مسئول نظارت بر مرز ارمنستان -جمهوری آذربایجان، فرانسه، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا می‌شود.

علی‌اف قصد دارد سناریوی قره باغ را در ارمنستان تکرار کند و هدف آن فرار از نظارت و جلوگیری از ایراد اتهام است. یکی از اهداف محاصره قره‌باغ قطع ارتباط آن با جامعه بین‌المللی بود تا اطمینان حاصل شود فقط نیرو‌های حافظ صلح روسی مستقر در آنجا می‌توانند وضعیت واقعی را درک کنند.

آن وضعیت منعکس کننده ارمنستان است، زیرا بدون مأموریت نظارتی اروپایی در مرز ارمنستان و جمهوری آذربایجان، اقدامات باکو می‌تواند روان‌تر پیش برود. همچنین اخراج غرب از منطقه می‌تواند برای جلب رضایت روسیه و به طور بالقوه کسب منافع بیشتر استفاده شود.

این موضوع نشان دهنده هدف کنونی جمهوری آذربایجان برای آینده نزدیک است. اگر غرب در صدور بیانیه صرف پافشاری کند، احتمالاً شاهد افزایش تنش‌های جدید در بخش‌های مختلف مرز باشد.

علی‌اف مهار می‌شود؟

علی‌اف از همه اشکال زور می‌ترسد و تهدیدی برای آبرویش است. این موضوع احتمالاً در داخل جمهوری آذربایجان مشکلات مختلفی برایش ایجاد کند و در تریبون‌های بین المللی می‌تواند برای شهرت وی چالش برانگیز باشد. تنها چنین عواملی می‌تواند برایش بازدارنده باشد.

رئیس جمهور آذربایجان می‌داند آسیب به روابط باکو و مسکو پیامد‌های جدی به دنبال خواهد داشت. در مقابل، معتقد است واکنش‌های غرب به درخواست‌های صرف محدود می‌شود. درخواست‌های تجدیدنظر، اظهارات و تصمیمات دادگاه می‌توانند بدون عواقب قابل توجهی برای علی‌اف نادیده گرفته شوند. وی پیش بینی می‌کند مقام‌های اروپایی در نهایت همکاری دوجانبه را گسترش دهند و وی را تشویق به ازسرگیری مذاکرات کنند.

غرب در موقعیت‌های مشابه و بر مبنای منافعش واکنش متفاوتی نشان می‌دهد. ذخایر گاز جمهوری آذربایجان برای پاسخگویی کامل به تقاضای اروپا کافی نیست. با وجود این، گاز روسیه به وسیله جمهوری آذربایجان منتقل می‌شود. باکو از روسیه گاز می‌خرد و به اروپا می‌فروشد؛ درنهایت علی اف از این مزیت بهره‌برداری می‌کند.

در رؤیای نابودی ارمنستان

بدون تردید علی‌اف علاقه‌ای به معاهده صلحی که اقداماتش را محدود کند، ندارد. در مقابل، به دنبال فرآیندی با هدف از بین بردن ارمنستان به عنوان کشوری مستقل است. این موضوع در اظهاراتش درباره «جمهوری آذربایجان غربی» و ادعای اینکه ارمنستان امروزی سرزمین‌های تاریخی آنهاست، کاملاً عیان می‌شود.

وزارت دفاع جمهوری آذربایجان اقدام به تغییر نام شهرک‌های ارمنی‌نشین کرده است تا آن‌ها را به عنوان سرزمین‌های جمهوری آذربایجان معرفی کند. باکو حتی اصطلاح «مرز‌های مشروط» را برای اثبات ادعای خود معرفی کرده است.

در همین راستا علی‌اف نقشه‌های شوروی سال ۱۹۷۵ که نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان پیشنهاد استفاده از آن را برای تعیین مرز‌ها داده است، به رسمیت نمی‌شناسد. وی اصرار دارد از نقشه‌های ۱۹۱۸-۱۹۲۰ استفاده کند، اما روسیه و غرب در این زمینه موضع منفی دارند و استدلال جمهوری آذربایجان حتی مسکو را شگفت‌زده می‌کند. از همین روی، باکو مذاکرات دوجانبه با ارمنستان را بدون میانجی پیشنهاد می‌کند تا اینگونه باشد که «به شما دستور می‌دهم چه کاری انجام دهید و شما به سادگی رعایت کنید».

اما روسیه منافع خاص خود را دارد و به دنبال مشارکت در هر فرآیندی است تا شرایط خود را به عنوان میانجی دیکته کند. در هر حال علی اف از غرب دوری می‌کند که مذاکرات مستقیم را امکان پذیر کرده است.

به طور کلی، نابودی ارمنستان به نفع غرب و سایر کشور‌های منطقه به ویژه ایران، گرجستان و حتی روسیه نیست. مسکو در حال حاضر منافع زیادی با باکو در موضوعات مختلف دارد، اما در این زمینه خیر.

در این سناریو جمهوری آذربایجان سیاست ضد غربی دنبال می‌کند و هدفش بیرون راندن کامل غرب از منطقه و تحقیر آن است و در نتیجه خطرات درگیری را افزایش می‌دهد.

میانجی گری روسیه

مسکو و باکو به بهانه ایجاد پیوند‌های ارتباطی میان نخجوان و جمهوری آذربایجان، به ایروان فشار می‌آورند تا کریدوری به وسیله مغری، واقع در جنوب ارمنستان بگشاید. روسیه قصد دارد کنترل خود بر کریدور را اعمال کند و جمهوری آذربایجان نیز به طور موقت به آن رضایت دارد. باید توجه کرد، نیرو‌های روسی پس از جنگ ۲۰۲۰ بر دالان لاچین نیز تسلط داشتند، اما درنهایت کنترل کریدور به جمهوری آذربایجان منتقل شد.

علاوه بر این، روسیه تعهداتی در رابطه با امنیت مردم قره باغ دارد که انجام ندادن آن به مهاجرت دسته جمعی ارامنه از سرزمین خود منجر شده و مسکو به دنبال تقویت موقعیت خود در بخش‌های راهبردی مهم در مرز ارمنستان است.

با توجه به چشم انداز ژئوپلیتیکی و همگرایی منافع روسیه و جمهوری آذربایجان، این رویکرد خطرات قابل توجهی برای امنیت ارمنستان به همراه دارد. غرب همچنین با کنترل روسیه مخالف است، اما ایران نقش مهمی در این روند پیچیده ژئوپلیتیک ایفا می‌کند.

به نظر می‌آید منطق افزایش تنش ادامه خواهد داشت. در میان کمپین اطلاعاتی قوی علیه ارمنستان، مناطقی که ارمنستان را به ایران و گرجستان متصل می‌کند و کل منطقه سیونیک در معرض خطر حمله قرار دارند. تبلیغات جمهوری آذربایجان نقش مهمی در این راستا ایفا می‌کند.

علی‌اف نیز تا زمانی که موقعیت ژئوپلیتیکی مناسب‌تری برای اقدام قاطع ایجاد شود، به راهبرد جنگ افزایشی ادامه خواهد داد، زیرا محیط کنونی به ویژه برای چنین مانور‌هایی مساعد نیست. غرب همواره بر یکپارچگی سرزمین ارمنستان تأکید می‌کند و احتمالاً هشدار‌های پشت پرده نیز به باکو اعلام شود.

علاوه بر این، برنامه ریزی باکو برای کنفرانس تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد که به وسیله ایروان به آن واگذار شد، به عنوان محدودیتی برای جاه طلبی‌های نظامی علی‌اف عمل می‌کند، زیرا درگیر شدن در جنگ‌های گسترده می‌تواند مشارکت جمهوری آذربایجان را در این رویداد مهم که برای تلاش‌های علی‌اف با هدف مشروعیت بخشی به حکومتش مهم است، به خطر بیندازد.

منبع: راهبرد معاصر