تلویزیون راوی تاریخ انبیا

کم‌کم این قصه‌ها راهی به جز گوش را هم برای ورود به دنیای کودکانه‌مان یافتند و در قالب پویانمایی به تصویر در آمدند تا جذابیت‌شان با رنگ و حرکت افزون‌تر شود. این پویانمایی‌ها مخاطبان بزرگسال هم داشت و برخی حتی بر پرده سینما به نمایش درآمدند و در جشنواره‌ها هم دیده شدند.

همان‌طور که گفتیم، ظرفیت قصص انبیا و اولیا برای به تصویر کشیده شدن در قالب پویانمایی غنی و بسیار است و از این رو هر چه تا امروز آثاری دراین‌خصوص تولید شده باشد، همچنان می‌توان ادعا کرد که جای بیشتری دارد. در ادامه با مرور تعدادی از این آثار تلویزیونی یا سینمایی که در جعبه جادو هم دیده شدند، با اهالی این فن از جمله بهنود نکویی، مسعود صفوی و امیر کساوندی گفت‌وگو کردیم. 

تولید و ساخت انیمیشن در تلویزیون اهمیت بسیاری دارد تا جایی که اگر قرار باشد فرهنگ‌سازی و تاثیرگذاری برای گروه کودک و نوجوان را به‌عنوان یکی از سرفصل‌های اصلی برنامه‌سازی در نظر داشته باشیم، به طور قطع تولید انیمیشن یکی از ابزارهای آن است. یکی از پویانمایی‌هایی که این روزها بار دیگر روی آنتن رفته، مجموعه انیمیشنی پیامبران است که به همین بهانه سراغ ساخت آثار پویانمایی بر محور زندگی پیامبران رفتیم. 
     
روایتی از پیامبران 
از جمله تولیدات این حوزه که تمرکز خود را بیشتر روی زندگی پیامبران گذاشته، مجموعه‌ای با همین نام یعنی پیامبران است. این مجموعه تاکنون به زندگی پیامبرانی همچون حضرت ابراهیم(ع)، زندگی حضرت ادریس(ع)، آدم(ع) و حوا حضرت نوح(ع) و...پرداخته است. تهیه‌کنندگی این مجموعه را صادق کریمیان به‌عهده داشته و کارگردانی آن نیز در دست وحید هماتاش است که با تکنیک «فول‌ تری دی» انجام شده است. در ساخت این مجموعه، نوآوری‌هایی مثل شبیه‌سازی حرکت لباس در مجاورت باد و نیز واقعی‌تر شدن فرم مو و ریش شخصیت‌های سریال برای نخستین‌بار صورت گرفته است.در هر قسمت از انیمیشن به یکی از پیامبران پرداخته شده و به زندگی بعضی از اولیا که از ظرفیت بیشتری برخوردار است در چند قسمت پرداخته می‌شود. به عنوان مثال، داستان‌های حضرت ابراهیم(ع) و حضرت یوسف(ع) هرکدام در سه قسمت ساخته می‌شوند و البته در داستان بیشتر به پیامبرانی پرداخته می‌شود که برای کودکان و نوجوانان کمتر شناخته شده‌اند.کل این مجموعه به شیوه موشن کپچر تولید شده که پس از طراحی شخصیت‌ها، بازیگران با پوشیدن لباس‌های مخصوصی، حرکت بازیگران را شبیه‌سازی کرده که این حرکت‌ها روی هر یک از شخصیت‌های طراحی شده پیاده و سپس ضبط می‌شود. این مجموعه برای پخش در کشورهایی مثل لبنان و عراق هم آماده شده تا به‌طور همزمان شاهد پخش آن با دوبله فارسی از شبکه‌های مختلف باشیم. پیش از این گفته شده بود بعد از دوبله ترکی، امکان پخش آن از ترکیه هم وجود دارد. مجموعه انیمیشن پیامبران در هر قسمت تلاش کرده روایتی از زندگی هرکدام از پیامبران را از زاویه جذاب برای مخاطبان هدف خود به تصویر بکشد.
     
رسیدن از تاریکی به نور
از دیگر انیمیشن‌های این حوزه می‌توان به «ازسرزمین تاریکی و نور» اشاره کرد که روایت جاهلیت اعراب تا میلاد پیامبر(ص) است. پیش از این گفته شده بود که این انیمیشن در هفت قسمت تولید خواهد شد. مساله جاهلیت برای به روایت درآوردن زندگی پیامبر، تاکنون دستمایه بسیاری از فیلم‌ها و انیمیشن‌ها شده است.
     
شاهزاده روم در تلویزیون
یکی از پویانمایی‌هایی که در سال‌های اخیر با نگاهی به زندگی اولیا ساخته شد و بارها از تلویزیون هم روی آنتن رفت، پویانمایی سینمایی شاهزاده روم است. در این پویانمایی زندگی مادر حضرت مهدی (عج) به تصویر کشیده شده. از زمانی که شاهزاده‌ای در روم است تا زمانی که مجبور به ترک دیار می‌شود و به پس از سال‌ها انتظار برای عشقی ابدی و در پاسخ به رویاهایی که دارد به ازدواج امام حسن عسگری(ع) درمی‌آید. این پویانمایی سال ۱۳۹۳ ساخته شده و هادی محمدیان ،کارگردان انیمیشن و فیلمنا‌مه‌نویس انیمیشن، سازنده این فیلم است. وی فعالیت هنری خود را در زمینه انیمیشن سازی از دهه ۸۰ آغاز کرد. زمانی گفته می‌شد شاهزاده روم ساخته وی، پرمخاطب‌ترین انیمیشن تاریخ ایران و سومین فیلم پرفروش سال ۹۴ است.

محمدیان به عنوان کارگردان و حامد جعفری به عنوان تهیه‌کننده انیمیشن سینمایی شاهزاده روم موفق شدند علاوه بر کسب دو لوح تقدیر ویژه سی و سومین جشنواره بین‌المللی فیلم فجر، دو دیپلم افتخار هجدهمین جشن سینمای ایران را نیز از آن خود سازند.
     
ماجرای اصحاب فیل
قصه قرآنی اصحاب فیل را از کودکی شنیده‌ایم و در آن ظرفیت عظیمی به لحاظ محتوایی و بصری برای تصویری شدن وجود دارد. پویانمایی سینمایی فیلشاه که از تلویزیون هم بارها پخش شده یکی از فیلم‌هایی است که از قالب پویانمایی و با افزدن قصه‌های دیگر از این ظرفیت بهره برده و ماجرا را تا زمان میلاد حضرت محمد(ص) پیش می‌برد. 
     
قصه‌ای از آخرین فرستاده
مجموعه انیمیشن آخرین فرستاده زندگی پیامبر را از هنگام عام‌الفیل تا فتح مکه به تصویر کشیده‌است. کارتون آخرین فرستاده از جایی آغاز می‌شود که سلمان فارسی که از یاران وفادار و مورد اطمینان پیامبر بود، به‌ عنوان حاکم مدائن انتخاب می‌شود. مردم مدائن هم از این انتخاب بسیار خوشحال شده و برای استقبال از حاکم تدارک‌های فراوانی را دیده و برای عرض سلام و ارادت به دروازه‌ شهر می‌روند. سلمان فارسی با ظاهری ساده و تنها به مدائن رسیده و مردم را می‌بیند که به استقبال او آمده‌اند. از آنجا که مردم فکر می‌کردند حاکم جدید با ظاهری آراسته و لشکری از یاران و سربازان می‌آید، سلمان را نمی‌شناسند، برای همین سلمان خود را معرفی می‌کند و از آنها می‌خواهد جلوی او تعظیم نکنند؛ چراکه این کار در اسلام منع شده‌است. سلمان فارسی با دیدن پسر بچه‌ای به نام عبدا... که از رفتارهای او بسیار متعجب شده، داستان‌هایی را در خصوص گذشته‌های دور و زمان به دنیا آمدن پیامبر می‌گوید. سلمان برای نقل داستانش از زمانی که ابرهه پادشاه ظالم حبشه با سپاه عظیمش تصمیم گرفت مکه را خراب کند و مورد خشم خداوند واقع شد، شروع می‌کند و تا بعد از آن یعنی کودکی حضرت محمد(ص)، مبعث ایشان، دعوت پیامبر از مردم برای قبول دین اسلام، هجرت پیامبر و یارانش و جنگ‌های مهمی را که در دوران پیامبر اتفاق افتاد، مثل جنگ خندق تعریف می‌کند. برای ساخت انیمیشن آخرین فرستاده حدود پنج سال زمان صرف شده و برای نمایش آن از تکنیک سه‌بعدی و جلوه‌های ویژه‌ منحصر به فرد استفاده شده‌است. آخرین فرستاده را کیانوش دالوند کارگردانی کرده است. تولید این انیمیشن سال ۸۷ آغاز  و در سال ۹۳ به پایان رسید. سریال بلند ۲۸ قسمتی آخرین فرستاده با مدت زمان ۶۱۶ دقیقه به تهیه‌کنندگی و سرمایه‌گذاری مؤسسه آریا صنعت تخیل و شبکه جهانی سحر تولید شده‌است. به گفته داریوش دالوند، تهیه‌کننده آخرین فرستاده، در این سریال مبعث حضرت رسول(ص)، هجرت، جنگ‌های مهم  دوران پیامبر چون جنگ خندق مورد بررسی قرار می‌گیرد. در واقع این انیمیشن روایت متفاوتی از داستان زندگانی پیامبر اسلام است و همان‌طور که گفته شد، مهم‌ترین جنبه‌های این سریال استفاده از تکنیک سه‌بعدی است. در این پروژه از تکنیک سه‌بعدی و جلوه‌های ویژه استفاده شده که با درنظرگرفتن ویژگی‌های متمایز مورد نیاز برای این مجموعه سینمایی ــ تلویزیونی طراحی شده‌اند.

کوروش برزگر، فیلمنامه داستان را بر مبنای کتاب «فروغ ابدیت» تألیف جعفر سبحانی نوشته و حجت‌الاسلام مظفر سالاری با استفاده از مشاوره‌، کارشناسی تاریخی و معارفی حجت‌الاسلام محمدحسین فکور و حجت‌الاسلام مرتضی دانشمند آن را بازنویسی کرده‌اند.  انیمیشن آخرین فرستاده که اولین حضور خود را در جشنواره کن تجربه کرد، با نام عربی «خاتم الرسل ــ خاتم الانبیاء» در جریان نهمین اجلاس اتحادیه رادیو و تلویزیون‌های کشورهای اسلامی در شهر مشهد به عنوان یک انیمیشن برگزیده مورد تجلیل قرار گرفت. این انیمیشن همچنین توانست در سال۹۴ با حضور در جشنواره «الغدیر» در شهر نجف در کشور عراق جایزه بهترین انیمیشن سه‌بعدی را دریافت کند.
     
قابی از فرماندهان مقدس 
از دیگر انیمیشن‌های موفقی که تلویزیون برای تبیین زندگی بزرگان انجام داده‌است می‌توان به فرماندهان مقدس اشاره کرد. این مجموعه به کارگردانی امیرمحمد دهستانی و تهیه‌کنندگی مرکز پویانمایی صبا در ۲۳قسمت تولید و پخش شد. هر قسمت از این مجموعه انیمیشن، به مدت زمان ۷۰دقیقه و با تکنیک سه‌بعدی کامپیوتری تولید شده که تاکنون از شبکه‌های مختلف تلویزیونی روی آنتن رفته‌است.مجموعه فرمانروایان مقدس از داستان‌های بلندی همچون حضرت سموئیل نبی، فرمانروایی طالوت، نبرد حضرت داوود با جالوت، فتح اورشلیم، نبرد حضرت داوود با آرامیان، حضرت سلیمان و ملکه صبا و فرجام حکومت حضرت سلیمان تشکیل شده که هر کدام را در یک یا چند قسمت به تولید رسانده بود. فیلمنامه این کار در دست رضا تقدسی و گروه طراحی آن، حامد شریفی و حمید قالیجاری بود.

نکات تولید انیمیشن باورپذیر
بهنود نکویی، کارگردان انیمیشن بچه‌زرنگ است که به واسطه نحوه پرداختن به موضوع زندگی شهدا، توانست مخاطبان بسیاری را به سمت این انیمیشن بکشاند. او در پاسخ به این پرسش که با توجه به پیشرفت‌هایی که در حوزه پویانمایی داریم و آثار خیلی خوبی هم ساخته می‌شود و مورد توجه بچه‌ها قرار می‌گیرد، باید چقدر به زندگی ائمه و قصه‌های قرآنی پرداخته شود تا در مخاطب تأثیرگذار باشد، به جام‌جم می‌گوید: اگر از دیدگاه اخلاقی به قضیه نگاه کنیم، فرق زیادی بین داستان‌های مذهبی با داستان‌هایی که جنبه آموزشی در مباحث اخلاقی دارند نیست و مبنا این است که یک موضوع را در قالب یک اتفاق و جریان درست برای مخاطب بازگو کنید و به همین خاطر اگر محتوا را از این داستان‌ها بگیرید و آن را در قالب یک انیمیشن با کیفیت خوب و فیلمنامه خوب و با تولید استاندارد قوی تولید کنید، می‌توانید موفق باشید. بسیاری از آثاری که در دنیا می‌بینید تم اخلاقی‌شان معمولا برگرفته از یکسری داستان‌هایی است که اگر ریشه‌اش را بفهمید شاید خیلی تعجب کنید ولی چون در لایه‌هایی است که به صورت خیلی پنهان و در محتوا وجود دارد، ردی از آن  پیدا نمی‌کنید و ما هم باید به همین سمت برویم مگر این که بخواهیم کلا جنبه روایتی و تاریخی به داستان بدهیم.

وی همچنین درباره تأثیر تولید انیمیشن از شخصیت پیامبران و تصویری‌شدن آن عنوان می‌کند: تاکنون چند کار که دارای روایت از یک اتفاق کاملا مذهبی یا یک واقعه تاریخی مذهبی باشد در سینما داشتیم که با استقبال هم مواجه شدند و مخاطب در زمان خودش نسبت به کار کاملا علاقه‌مندی نشان داده و مورد اقبال عمومی هم قرار گرفته است. باید با همین دست فرمان جلو برویم و کم‌کم بتوانیم در بحث‌های محتوایی و فیلمنامه‌ای و کیفی، کار‌ها را به یک استاندارد قابل قبول‌تری برسانیم. اکثر کار‌هایی که مخاطب با آن ارتباط برقرار نمی‌کند به خاطر این است که بعضی از آنها کاملا فرمایشی و سفارشی است و کسی برای کار‌های سفارشی دل نمی‌سوزاند و فقط به دنبال این هستند که کار را به کارفرما برسانند. ولی کار‌هایی که محتوای‌شان دغدغه تولیدکننده و سازنده است معمولا موفق‌تر هستند و مخاطب هم دوست دارد. 

چالش‌های تولید انیمیشن مذهبی
امیر کساوندی، کارگردان مجموعه انیمیشن یونس نبی و چشمان بیدار است که در گفت‌وگویش، به برخی چالش‌های ورود به حوزه مذهبی و نشان دادن شخصیت‌های دینی اشاره می‌کند.

او در پاسخ به این پرسش که قصه‌های قرآنی و زندگی نامه ائمه چقدر می‌تواند به پویانمایی تبدیل شود و برای مخاطب مؤثر باشد، به جام‌جم می‌گوید: من یک سریال به نام یونس نبی در سال ۸۸ کار کردم. به طور کلی پیامبران از نظر داستان‌سرایی به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ پیامبرانی که در مجموعه کتب آسمانی وجه اشتراک دارند. مثل یونس که هم در تورات، هم در قرآن و هم در انجیل اسم‌شان با تلفظ‌های مختلف آمده است. بحثی که وجود دارد این است که آیا می‌توانیم چهره پیامبران را نشان دهیم یا خیر. مشکل از اینجا شروع می‌شود که نمی‌توانید به این قضیه ورود کنید و باید آن‌ها را از نما‌هایی بگیرید که صورتشان مشخص نباشد.

وی در ادامه می‌گوید: اگر مراسم‌های آیینی نباشد، اصلا شناختی از امام یا پیامبر در تصویرسازی نخواهیم داشت چون دیده‌ها باور می‌کنند؛ یعنی پنج حس است که مغز با آن در مورد کاراکتر ذهنیت ایجاد می‌کند. یکی از حس‌ها بینایی است و وقتی چیزی را نمی‌بینید چطور می‌خواهید باور کنید. این‌که نور یا یک نقطه نورانی بگذارند تأثیری نخواهد داشت. مسأله دوم درباره پیامبران داستان‌هایی است که به آنها نسبت داده می‌شود یا حقایقی که در کتب آسمانی در موردشان گفته می‌شود؛ چون نگاهی که اسلام، قرآن و داستان‌های قرآنی به برخی پیامبران دارد، با پیامبرانی که اسم‌شان در انجیل برده شده و داستان‌هایی که در تورات گفته شده متفاوت است.

کساوندی تأکید می‌کند: مهم‌ترین چیزی که در مجموعه تلویزیونی وجود دارد پیرنگ شخصیت است و وقتی نتوانید صورت شخصیت را نشان دهید چطور پیرنگ‌هایش را جلو ببرید، کنش‌هایش را تعریف کنید، کجا می‌خواهید میمیک صورتش را ببینید و اثر شادی و غم را چطور در چهره نشان دهید.

این کارگردان در پاسخ به برخی محدودیت‌های موجود برای نشان دادن چهره معصومین و نحوه استفاده از جملاتی که از آ‌نها در کتاب ذکر شده برای نشان دادن شخصیت‌شان، می‌گوید: شخصیت‌سازی سه زاویه برای خود تعریف می‌کند که یکی فرد با خودش است مثلا عرفان دعا‌ها و راز و نیاز‌های شبانه امامان با خداوند و بحثی است که از درون تعریف می‌شود؛ بحثی وجود دارد بین خود شخصیت و محیط اجتماعی اطرافش که از خانواده شروع می‌شود؛ اینها برمی‌گردد به این‌که درباره تاریخ سیاسی اجتماعی دینی ما کم کار شده. اشاره کردن به حاشیه باید به قدری مبدأ آن موثق باشد که دچار اشتباه نشویم و حرف‌هایی نزنیم که عده‌ای از آنها سوءاستفاده کنند و به باد تمسخر بگیرند.درباره مباحث تاریخی کمترین گفتار را در این دهه داشتیم. اگر قرار است با احساس بازی کنید انیمیشن نمی‌تواند کفاف دهد. انیمیشن ابزاری است که فانتزی خود را دارد؛ یعنی از رویا و ابزار خیال کمک می‌گیرد و نمی‌توانید با ابزار صورت خیال مطلب دینی را مطرح کنید؛ چون قرآن هم می‌گوید از داستان‌گویی در مورد این قضیه پرهیز کنید و اساطیر و افسانه را غلط می‌داند و می‌گوید حقایق را باید آن طور که ما می‌گوییم بگویید، یعنی سرگذشت و اگر بخواهیم در این ایام روی سرگذشت‌ها کار کنیم در آن صورت ممکن است. وی در خصوص شرایط پرداختن انیمیشن به شخصیت‌های بزرگ مذهبی و نحوه ورود به این مسأله هم عنوان می‌کند: اگر بتوانیم در قالب یک کار دینی رویا‌پردازی انیمیشن را قرار دهیم و درست جانمایی کنیم، باید حد سنی را در نظر بگیریم و برای بچه‌ها غیرمستقیم و برای نوجوانان و جوانان مستقیم آن را مطرح کنیم. کساوندی درخصوص کار‌های بعدی خودش که با همین محوریت است هم عنوان می‌کند:  کار بعدی من نگاه به کتاب نویسنده مسلمان غیر ایرانی و داستان یک موش کور است و درباره خدا بحث می‌کند و آن را برای انیمیشن اقتباس می‌کنم. نویسنده کتاب زحمت زیادی کشیده و ظرأفت اروپایی و نگاه دینی خود را با هم مخلوط کرده و یک کار خیلی خوب، ظریف و لطیف برای خردسال تهیه کرده است.

مخاطبان متنوع پویانمایی
مسعود صفوی، تهیه‌کننده مجموعه پویانمایی «شکرستان» است که چشمان بسیاری از مخاطبان را تاکنون به سمت خود کشانده است. وی در پاسخ به این پرسش که با توجه به پیشرفت‌هایی که در انیمیشن داریم چقدر به زندگی ائمه و قصه‌های قرآنی پرداخته شده و انیمیشن چقدر می‌تواند قالب موثری باشد برای بچه‌ها که کمتر با چنین چیزهایی آشنایی دارند؟ به جام‌جم می‌گوید: انیمیشن‌هایی که به این موضوعات می‌پردازند را دو دسته می‌کنم. اول، انیمیشن‌هایی که غیرمستقیم این موضوعات، سخنان و زندگی پیامبران و ائمه و یاران‌شان را مطرح کرده و به تصویر می‌کشند. دوم، انیمیشن‌هایی که مستقیم به زندگی‌نامه آنها می‌پردازند. خودم طرفدار طیف اولم. یعنی انیمیشن‌هایی که از موضوعات امام‌علی(ع) در کتاب غررالحکم و درر الکلم است. انیمیشنی را می‌پسندم که مثلا در فضای حیوانات است که یک موضوع را گرفته باشند و حول آن موضوع بحث شود. یعنی اگر طمع بد است، روی این موضوع در ۸ ــ ۷دقیقه محتوا تولید شود.

وی ادامه می‌دهد: معتقدم دین از جنس کلمه است. مثلا وقتی روضه امام‌حسین(ع) را می‌شنویم وقتی از جنس کلمه باشد و کلمات را بشنویم هرکسی براساس سواد، سطح معرفت و نوع نگاهش تصویری به ذهنش می‌آید و با آن ارتباط برقرار می‌کند اما وقتی آن را به تصویر می‌کشید سقفش را می‌بندید. یعنی تخیل خلاق شنونده‌ای که موضوع را می‌شنود در آن سقف تصویر نگه می‌دارید. معتقدم باید سیره و کلمات و اتفاقی که در زندگی افتاده را بگیریم و به شکل و فضای جدیدش بیاوریم. انیمیشن به‌شدت روی بچه‌ها اثر دارد و می‌تواند آنها را هدایت کند و به‌همین‌سبب باید در استفاده تصویر در انیمیشن بااحتیاط عمل کرد.

 صفوی عنوان می‌کند: گفته می‌شود پویانمایی برای شش تا ۸۰سال است. انیمیشن، مستقیم کودکی شما را مخاطب قرار می‌دهد چه از لحاظ شناسنامه‌ای کودک باشید و چه ۷۰سال داشته باشید. انیمیشن‌هایی که می‌بینید مثل تام و جری، شکرستان و ... هیچ ربطی به سن شناسنامه‌ای ندارد و شما را مخاطب قرار می‌دهد. درواقع کودک درون ما را مخاطب قرار می‌دهد که پنهان شده است. در این میان، یکی زودتر به خنده می‌افتد و یکی دیرتر. چون ناخودآگاه شما را به خاطر این همه آب و رنگ و موسیقی و منطق خاص تحت تاثیر قرار می‌دهد. یعنی به قدری مخاطب غرق آب و رنگ آن انیمیشن می‌شود که ناخودآگاهش را هدف قرار می‌دهد. وقتی پیام را ناخودآگاه در انیمیشن بگذارید، اثر می‌کند. به‌همین‌دلیل است که انیمیشن بسیار بیشتر از ژانرهای دیگر در عموم مردم اثر می‌گذارد.  این کارگردان معتقد است که قالب انیمیشن می‌تواند موثر باشد و آن‌قدر در این زمینه موضوع داریم که بتوانیم به آنها بپردازیم.

او عنوان می‌کند: در کتاب غررالحکم و درر الکلم، الحیات مرحوم حکیمی و ... موضوعات فوق‌العاده زیاد و به‌دردبخور این زمانه جمع شده که می‌شود از آنها استفاده کرد. زندگی‌نامه‌ها هم اثر دارد. علت این‌که تصویرکردن حرام شده این است که تصویر، آن را کوچک می‌کند. کلمه خیلی بزرگ است و می‌توان در قالب شعر، ادبیات و کلام این چیزها را بیان کرد. وقتی پیام را بگیرید می‌توانید با پیام موضوعات را به مخاطب برسانید. خیلی راحت نیست که پیامبر را به تصویر بکشید و به‌تصویرکشیدن اینها بسیار سخت است.