تنها انقلابی که خود را به رفراندوم گذاشت

به هر حال سرعت استقرار نظام جمهوری اسلامی به فاصله کمی پس از پیروزی انقلاب، هم موجب تعجب و حیرت ناظران و تحلیل‌گران خارجی و داخلی در آن زمان شد و هم در شرایط فعلی، باعث به وجود آمدن پرسش‌ها و ابهاماتی پیرامون نحوه استقرار نظام جمهوری اسلامی شده‌است؛ به ویژه با گذشت 44 سال از انقلاب و پدیده شکاف نسلی این پرسش‌ها به شکل جدی مطرح است:
نظام جمهوری اسلامی چگونه تاسیس شد؟
چگونه در یک همه‌پرسی زودهنگام، 98.2درصد شرکت‌کنندگان به جمهوری اسلامی رای موافق دادند؟
آیا اندیشه جمهوری اسلامی به اندازه کافی پخته شده‌بود و افکار عمومی جامعه نسبت به آن آگاهی کافی داشت؟
آیا تصویب جمهوری اسلامی عجولانه و شتاب‌زده انجام شد؟
آیا با شگردهای خاص رهبران انقلاب و با بسیج توده‌ها، آگاهی مردم تحت‌الشعاع فضای احساسی آن زمان قرار نگرفت و مردم ناآگاهانه به آن رای ندادند؟
عنوان جمهوری اسلامی چگونه مطرح شد؟ موافقان، مخالفان، منتقدان و دشمنان چه کردند؟
میزان اطلاع مردم از مفهوم و معنای «ولایت فقیه» چقدر بود و راهبران انقلاب تا چه حد برای روشن‌بودن معنای این اصطلاح تلاش کردند؟
آیا انقلاب ماهیتی اسلامی در راستای اجرای فرامین این دین الهی داشت یا دین فقط دستاویز معترضان برای پیش‌برد مخالفت‌شان با رژیم سابق بود؟
فضای روشنفکری و مطبوعات در آن زمان کدام خط‌مشی‌ها را دنبال کردند؟
آیا مردم برای آب، برق و مسکن مجانی انقلاب کردند؟
کتاب «فرآیند استقرار جمهوری اسلامی» نوشته محمد شفیعی‌فر (عضو هیات علمی دانشگاه تهران) به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد. این کتاب از سوی «کانون اندیشه جوان» منتشر شده‌ و توانسته‌ در کمتر از 200 صفحه رخدادهایی را که به «استقرار جمهوری اسلامی» منجر شده‌، به شکلی مستند و سریع روایت کند. 

 یک قرن تجربه پیش از انقلاب 57
در مقدمه کتاب «فرآیند استقرار جمهوری اسلامی» بیان می‌شود که ایران معاصر پنج نهضت یا جریان عمده را تجربه کرده‌ است: جنبش تنباکو 1269هـ‌ش، انقلاب مشروطه 1285 هـ‌ش، ملی‌شدن صنعت نفت 1329 هـ‌ش، قیام 15 خرداد 1342 هـ‌ش، انقلاب اسلامی 1357هـ‌ش. سه مورد اول با پیروزی مخالفان جریان به پایان رسید، قیام 15 خرداد با وجود تحول بینشی و نگرش در جامعه، به لحاظ خودجوش‌بودن آن و فقدان برنامه و سازماندهی لازم، با سرکوب شدید رژیم مواجه شد و به شکست انجامید.این شکست تذکر تاریخ بود و در پی آن، جامعه، نخبگان و رهبران انقلابی به این نتیجه رسیدند که باید برای بعد از انقلاب هم چاره‌اندیشی کرد و نظام سیاسی مطلوبی را به عنوان جایگزین نظام قبلی، طرح انداخت. هرچند این بازاندیشی پس از کودتای 28 مرداد 1342 برای برخی به وجود آمده ‌بود اما سرکوب شدید 15 خرداد و روند تحولات اوایل دهه 1340 ضرورت این بازاندیشی را دو چندان کرد؛ پس طراحی و نظریه‌پردازی به منظور ایجاد حکومت جایگزین در دستور کار افراد انقلابی قرار گرفت و در راس همه، امام خمینی نظریه ولایت فقیه را در سال 1348 ارائه کرد. بنابراین مردمی که سال 57 انقلاب کردند در یک بازه 100 ساله کارآزموده شده‌بودند و می‌دانستند دنبال چه هستند.

 محتوای کتاب
کتاب «فرآیند استقرار جمهوری اسلامی» در هفت فصل، دوره شتاب انقلاب (از دی‌ماه 56 تا 11 فروردین 58) را گزارش می‌کند.
در فصل اول ویژگی‌های عمده جنبش دوره شتاب بررسی شده ‌است؛ این بررسی ناظر به سه مفهوم چیستی ماهیت جنبش، شیوه رهبری جنبش و اهداف جنبش است.
در فصل‌های دوم و سوم خوانندگان با اصطلاح «جمهوری اسلامی» در دو بخش آشنا می‌شوند: اول با فرآیند مطرح‌شدن این نوع از حکومت در جامعه آن زمان و دوم با معنا و مفهومی از جمهوری اسلامی که موافقان و مخالفان بر سر آن منازعه و گفت‌وگو کردند.
در فصل چهارم واکنش سه گروه عمده و مهم از جریان‌های فکری حاضر در صحنه انقلاب، نسبت به عنوان و محتوای جمهوری اسلامی بررسی می‌شود. این سه گروه به این ترتیب هستند: گروه‌ها و جریان‌های چپ، گروه‌های ملی‌گرا و میانه‌رو، سازمان مجاهدین خلق. در پایان فصل، پاسخ مدافعان جمهوری اسلامی به این جریان‌ها مرور می‌شود.
فصل‌های پنجم، ششم و هفتم کتاب، زمانی را روایت می‌کند که همه اقشار مختلف جامعه بر سر معنای «جمهوری اسلامی ایران» به توافق رسیده‌اند؛ یعنی تفاوت میان شکل حقوقی و محتوایی آن را می‌دانستند، نسبت میان آن و دین اسلام و همچنین نسبت میان مردم و این نوع حکومت روشن شده و جزئیات آن مورد بحث بود. در این فضا دولت موقت موظف شد رفراندوم را برگزار کند. انقلاب 57 مردم ایران، تنها انقلاب در جهان معاصر است که خود را به همه‌پرسی گذاشته ‌است؛ پس طبیعی است که اصل رفراندوم، شرایط برگزاری و شیوه‌های حکومتی نامزد حاکمیت مورد بحث و نقد باشد. ایالات متحده آمریکا مدل‌های حکومتی احتمالی در ایران را بر اساس منافع خودش به این ترتیب عنوان کرده‌بود: «مشروطه سلطنتی، شورای نیابت سلطنت، ایجاد یک جمهوری توسط میانه‌روها و جبهه ملی، جمهوری اسلامی توسط طرفداران امام خمینی، حکومت نظامی به شکل لیبی» و جریان‎های داخل کشور هم این انواع را: «جمهوری دموکراتیک اسلامی، جمهوری دمکراتیک خلق، جمهوری مطلق، جمهوری اسلامی».
 کتاب این نکته مهم را آشکار می‌کند که میان رفراندوم و انتخابات تفاوت وجود دارد؛ انتخابات، انتخاب‌کردن از میان چند گزینه است و رفراندوم، پرسش در مورد یک گزینه است که به آری و نه منتهی می‌شود. سرانجام جمهوری اسلامی «آری» گرفت 12 و در فروردین 58 مستقر شد.
در فرآیند استقرار جمهوری اسلامی و پس از آن نیز، گروه‌هایی ساز مخالف زدند و با وجود فقدان پایگاه اجتماعی و در اقلیت بودن، مساله‌ها و حتی روزهای سختی را برای مردم به وجود آوردند.دکتر محمد شفیعی‌فر فرآیند مخالفت این گروه‌ها را نیز در کتاب بازتاب داده‌است. سرانجام کتاب در فصل هشتم با بررسی جریان‌هایی که جمهوری را منهای اسلام می‌خواستند به پایان می‌رسد. این جریان‌ها تصور می‌کردند یک واتیکان در ایران تاسیس می‌شود و زعامت اجرای قوانین دین بر عهده حکومت نیست؛ در حالی که نسبت میان حکومت، مردم و دین در بیان مفهوم جمهوری اسلامی آشکار بود. با این همه، جریان‌هایی در داخل و خارج کشور می‌خواستند اسلام از عنوان حکومت برداشته‌شود. مخاطب در این بخش از کتاب با این جریان‌ها آشنا می‌شود.

منبع: ضمیمه قفسه کتاب روزنامه جام‌جم