آفت بی‌تدبیری بر پنبه‌زارها

البته شاید بیش از کرم غوزه پنبه این بی‌توجهی‌ها و بی‌برنامگی‌ها بود که توانست طی حدود چهار دهه زمین‌های زیر کشت پنبه را از ۳۶۰هزار هکتار در دهه ۵۰ به حدود ۹۰هزار هکتار در اواخر دهه ۹۰ تنزل دهد. اتفاقی که بعد از وقوعش تازه متولیان امر فهمیدند چه بلایی بر سر این محصول آمده و با ارائه طرح‌هایی درصدد احیای دوباره پنبه ایران برآمدند، اما مشکل اینجاست که همین طرح‌ها هم نتایجی در بر نداشتند و حالا مسئولان باید حداقل پاسخگوی وقت و بودجه و انرژی‌های هدررفته باشند و این‌که چه برنامه‌ای برای بازگرداندن ایران به روز‌های اوج تولید پنبه‌اش دارند.

پنبه یکی از مهم‌ترین گیاهان زراعی در ایران است. اهمیت پنبه در اشتغال زایی به گونه‌ای است که با ایجاد یک شغل در زراعت آن می‌توان پنج شغل در صنایع مرتبط با این محصول ایجاد کرد. کشت پنبه در دهه ۵۰شمسی به‌طور گسترده‌ای انجام می‌گرفت و تقریبا ۳۵۰هزار هکتار از زمین‌های کشور زیر کشت این محصول بود، اما به تدریج سیر نزولی تولید پنبه آغاز شد و این رقم در دهه ۷۰ به ۹۵هزار هکتار با تولید ۱۶۰هزار تن کاهش یافت. در سال‌های بعد و به‌تدریج سطح زیر کشت پنبه افزایش پیدا کرد، اما دوباره در سال زراعی ۹۹ -۹۸ به حدود ۹۰هزار هکتار رسید که تولید ۸۰هزار تنی پنبه در کشور را رقم زد. درواقع هم‌اکنون سطح زیر کشت پنبه که ۴۰درصد محصولات صنعتی ایران را به خود اختصاص داده بود، به یک‌چهارم کاهش یافته و این اتفاق در برخی نقاط به کمتر از ۱۰درصد رسیده است.

گلستان را باید یکی از مراکز تولید پنبه کشور در نظر داشته باشیم. جایی که حدود پنج دهه قبل کشت پنبه در بیش از ۱۰۰هزار هکتار از اراضی زراعی آن رواج داشت و در آن زمان تعداد زیادی کارخانه پنبه‌پاک‌کنی در این منطقه فعالیت می‌کرد. این کارخانه‌ها توانسته بودند برای جمعیت زیادی اشتغال ایجاد کرده و کمک بزرگی جهت درآمدزایی و امرارمعاش خانواده‌ها باشند، اما از همان زمان و به دلیل تصمیمات غلط و سوء‌مدیریت‌ها مسیر اشتباهی در پیش گرفته شد و از دهه‌های ۷۰ و ۸۰ کشت پنبه به‌شدت نزول کرد. تا جایی که حالا مساحت اراضی پنبه در گلستان به کمتر از ۱۰هزار هکتار در سال رسیده است.

البته گروهی از کارشناسان مجموع بی‌تدبیری‌ها را در افت کیفی بذر‌های پنبه و کاهش تناژ در واحد سطح، واردات بی‌رویه منسوجات، عدم‌تناسب قیمت‌گذاری پنبه با سایر محصولات، آفت‌زدگی و کم‌رغبتی کارخانجات پنبه‌پاک‌کنی به خرید محصول داخلی خلاصه می‌کنند که باعث شده کشت یا به روایت دیگر «صنعت پنبه گلستان» زمینگیر شود. گلستان که نامش با لطافت و رنگ سپید پنبه گره خورده حالا فقط ۱۰درصد زمین‌هایش شاهد کشت این محصول است و شاید کمتر هم بشود. این تنزل وقتی باورپذیر می‌شود که بدانیم هنوز طرح و برنامه‌ای در دستورکار قرار نگرفته که بتواند نتایج مثبتی به همراه داشته باشد.

وقتی در اواسط دهه ۸۰ متولیان جهادکشاورزی و مؤسسه تحقیقات پنبه کشور دیدند وضع پنبه خیلی بغرنج شده است، به این فکر افتادند تا با اعمال مشوق‌های مختلف مانند ممانعت از ورود منسوجات خارجی، افزایش قیمت خرید پنبه و ارائه بذر‌های جدید با عملکرد بالاتر و دوره رشد کوتاه زمینه رونق پنبه در سرزمین طلای سفید را فراهم کنند. برهمین‌اساس از اوایل دهه ۹۰ طرح‌های ارائه‌شده از طرف جهادکشاورزی به مرحله اجرا درآمد و با گذشت حدود ۱۰سال از ترسیم این برنامه‌های حمایتی و اجرای مشوق‌های نرم و سخت‌افزاری برای کشاورزان پنبه‌کار، هنوز چشم‌انداز مسئولان برای بازگشت به دوره اوج این محصول به‌طور کامل محقق نشده است. وقتی به علت عدم محقق‌شدن برنامه‌ها رجوع می‌شود، نقش سوء‌مدیریت‌ها بسیار نمایان است. گویی طرح وجود دارد، اما مجری وجود ندارد و کسانی قرار است آن‌ها را به سرانجام برسانند که نه پنبه را می‌شناسند و نه درد پنبه‌کاران را.

رئیس مؤسسه تحقیقات پنبه کشور با بیان این‌که وظیفه اصلی این مؤسسه معرفی ارقام جدید برای مناطق مختلف کشور و به خصوص گلستان است، به جام‌جم می‌گوید: «هدف، افزایش تولید در واحد سطح، کاهش هزینه‌های تولید برای کشاورز است تا بتوانیم ابتدا سفره کشاورز را پربار کنیم و همسو با آن، نیاز کشور هم برطرف شود.»

قربان قربانی نصرآباد با تاکید بر این‌که پنبه ۱۸ برابر محصولات دیگر قابلیت اشتغال‌زایی دارد و تاکنون ۱۴ رقم پنبه معرفی شده و دو «ژرم‌پلاست» آماده داریم که به زودی معرفی می‌شود، ادامه می‌دهد: «رقم‌هایی معرفی شده که دوره رشد آن‌ها کوتاه بوده و زمان داشت را از ۹ ماه به سه ماه و نیم تا چهار ماه کاهش داده‌است. ضمن این‌که این موضوع نیاز آبی را کمتر کرده و با توجه به کشت ۱۲۰هزار هکتار پنبه در کشور، حجم آبی خوبی صرفه‌جویی خواهدشد. همچنین بوته در رقم‌هایی که معرفی شده، کوتاه‌تر بوده تا با کمباین قابل برداشت باشد.»

این مسئول با اشاره به برداشت لینتر پنبه و پوشش‌دارکردن بذر با آفت‌کش و قارچ‌کش‌ها در سال جاری، تصریح می‌کند: «با این روش میزان بذر مورد نیاز از ۴۰ کیلوگرم به ۱۲ کیلوگرم کاهش خواهدیافت.»

در گلستان ارقام زودرس شامل لطیف، ساجدی و شایان کشت می‌شود که با کاهش دوره، می‌توان سایر هزینه‌ها از جمله کارگری و مدیریت را پایین آورد. بر همین اساس قرار شده مؤسسه پنبه، هسته‌های اولیه بذر را تولید کرده و سپس امتیاز تولید به تعاونی‌ها و مزارع مختلف واگذار شود و مؤسسه تحقیقات پنبه کشور بر روند کاشت و تولید آن نظارت کند. با این تفاسیر، پشتیبانی نکردن دولت در تهیه کود، سم و بذر، از جمله علت‌های بروز بی‌رغبتی در پنبه‌کاران برای کشت این محصول عنوان شده است. هرچند رشد قیمت دیگر محصولات کشاورزی مانند گندم، شالی و سویا و حمایت و تمرکز دولتمردان بر حمایت از کشت آن‌ها هم هیزمی است که این آتش جدایی از پنبه را شعله‌ورتر کرده‌است.

از اوایل شهریور برداشت پنبه در مناطق مختلف گلستان آغاز شد و در همان روز‌های نخست شروع این کار، رئیس اداره پنبه و دانه‌های روغنی جهاد کشاورزی استان با بیان این‌که تاکنون۲۲۰۰تن محصول پنبه برداشت و به کارخانجات پنبه پاک‌کنی تحویل داده شده است، گفت: ۹ کارخانه استان پنبه‌ها را از کشاورزان خریداری می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود امسال بیش از ۴۰ هزار تن وش پنبه برداشت شود که حدود ۸۰ درصد نسبت به سال گذشته افزایش خواهد داشت.

موسی خانی از کشاورزان درخواست کرده بود برای جمع‌آوری پنبه از کیسه پلاستیکی و نخ‌های پلاستیکی استفاده نکنند و هنگام برداشت از پیش‌بند‌های پنبه‌ای استفاده شود. زیرا اگر از کیسه‌های نایلونی استفاده شود به الیاف و کیفیت پنبه آسیب می‌رسد. با این حال هنوز سرزمین طلای سفید با روز‌های اوج خود فاصله زیادی داشته و نیازمند حمایت‌های ویژه است.

طی چند دهه گذشته گرگان و دشت، بهترین پنبه کشور را تولید می‌کردند و حرف اول را در این بخش می‌زدند، اما به دلیل سیاست‌های نادرست و واردات بی‌رویه، کشت این محصول کاهش یافت و بیکاری هزاران نفر را رقم زد. رحمت‌ا... نوروزی، عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی با بیان این‌که هم اکنون با نگاه مثبت مجلس و دولت به احیای پنبه و توسعه صنایع تبدیلی، امیدواریم کشت این محصول دوباره رونق بگیرد، به جام‌جم می‌گوید: «مسئولان در شورای قیمت‌گذاری باید با بررسی هزینه‌های کاشت و داشت و برداشت، قیمت واقعی را در نظر گرفته تا کشاورزان دنبال کشت محصولات دیگر نروند.»

به گفته این نماینده مجلس، باید کشت پنبه مکانیزه شود و می‌توان با اعطای تسهیلات به تولیدکنندگان یا در اختیار قراردادن ماشین‌آلات به کشاورزان، بخشی از دغدغه آن‌ها را برطرف و روز‌های خوشی برای آن‌ها رقم زد.

در حال حاضر ایران واردکننده پنبه است و در سال ۱۳۹۷ برای واردات این محصول ۱۴۲میلیون دلار هزینه شده است که با توجه به محدودیت‌های ارزی و مشکلات ناشی از تحریم، رقم بسیار بزرگی برای کشور محسوب می‌شود. مجموعه عواملی که پنبه را زمینگیر کرده بود، وزارت جهاد کشاورزی را واداشت طرح خودکفایی در تولید پنبه تا سال ۱۴۰۴ را در دستور کار خود قرار دهد. ضمن این‌که در برنامه ششم توسعه نیز بر رشد سالانه ۷ درصدی تولید پنبه تاکید شده و وزارت جهاد کشاورزی پیش بینی کرده تولید در سال ۱۴۰۲ به ۳۷۵ هزار تن برسد. اما در پایان سال۱۴۰۰ و با توجه به گذشت سه سال از آغاز این برنامه، مشخص شد شکاف بسیار زیادی بین عملکرد واقعی و مقدار مورد انتظار ایجاد شده‌است؛ لذا تاکنون اهداف این برنامه محقق نشده و به سرمایه گذاری قابل توجهی برای بهبود عملکرد کشت پنبه نیاز است.

پنبه به عنوان طلای سفید با کاربرد‌های وسیع در صنعت، یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی جهان است و نقش تعیین کننده در توسعه صنعت نساجی دارد. تولید پنبه به عنوان محصول راهبردی کشور، نقطه اتصال دو بخش زراعت و صنعت نساجی بوده و رشد و شکوفایی عرصه زراعت آن، سبب توسعه صنعت نساجی خواهدشد. علاوه بر آن فرآورده‌های جانبی این محصول در صنایع روغن‌کشی، خوراک دام، تولیدات بهداشتی و نظامی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد؛ لذا پنبه از لحاظ ایجاد اشتغال بسیار حائز اهمیت است. آن‌طور که در تاریخ آمده است ساوه و شوشتر به عنوان قدیمی‌ترین مناطق کشت پنبه در ایران معرفی شده‌اند و بذر آن احتمالا از مناطق استوایی آفریقا وارد کشور شده است. البته بذر پنبه به شکل امروزی در زمان صدارت امیرکبیر و بعدتر در زمان مشروطه وارد ایران شد و کشت آن رواج یافت و بر همین اساس، اولین کارخانه پنبه پاک‌کنی ایران نیز در مازندران تأسیس شد. ایران از نظر شرایط اقلیمی یکی از مساعدترین مناطق برای کشت و تولید پنبه است، ضمن آن‌که گیاه پنبه، قابلیت انطباق و سازگاری ویژه‌ای با شرایط اقلیمی و خاک کشور را دارد. پنبه عموما به شوری خاک حساس نیست و اگر به کشت این گیاه به اندازه کافی توجه شود، می‌تواند بدون محدودیت در اغلب مناطق کشت شود. هم اکنون در ۱۸استان ایران پنبه کشت می‌شود. با این حال مستهلک بودن دستگاه‌های جین کارخانجات پنبه پاک‌کن، حمایت نکردن از محصول پنبه، ندیدن پنبه به عنوان یکی از محصولات مزیت‌دار استان‌ها، پایین بودن قیمت تضمینی خرید این محصول، نبود کارخانه لینترگیری در شهرستان‌ها و فقدان وجود زنجیره کامل پنبه، از جمله مهم‌ترین مشکلات پنبه‌کاران در مناطق مختلف ایران است.

روزنامه جام جم