باران در گرمترین فصل سال ممکن است خیلی ها را شوکه کرده باشد اما با نگاه مختصری به حوادث سالهای پیش، میتوان فهمید که سیل در تابستان پدیده تازه ای نیست اما آنچه باعث شگفتی می شود حوادث سهمگینی است که این بارش ها و سیلابها در پی داشته است.
چند سالی است که با ساخت وساز در دره ها و بستر رودخانهها مواجهیم، ساخت وسازهایی که گاهی با دور زدن قوانین شهرداری اجرا می شود و گاهی از سوی خود مسئولان و با هدف افزایش پارکینگ ها یا توسعه پارک ها در بستر رودخانه های خشک شده شهرها رخ می دهد.
سیلابهای اخیر از زوایای زیادی قابل بحث وبررسی هستند اما در این مطلب میخواهیم بدانیم تفکر عمومی درباره اینکه رگبارهای سیل آسا میتواند برای پر کردن سفره های آب زیرزمینی مفید باشد و ایران را از بحران خشکسالی و فرونشست نجات دهد تا چه اندازه صحیح است. در این رابطه با مهندس ابوطالب قزلسفلو، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان داری سازمان جنگل ها و مراتع کشور گفت وگو کرده ایم.
فیروز قاسمزاده، مدیرکل دفتر اطلاعات و دادههای آب کشور اعلام کرده است که ریزش های آسمانی در کشور با تمام شدتی که در این چند روز داشته است، هنوز ۲۱درصد کمتر از میانگین درازمدت است. براساس گفته های قاسمزاده، بارندگی های اخیر کمک کرده تا چهره آبی فعلی از یک سال بهشدت خشک به سالی نزدیک به نرمال تغییر کند... و از طرفی، پس از مدتها بخش هایی از تالابهای گاوخونی، جازموریان، بختگان، پریشان، طشک و چند تالاب مهم دیگر کشور پرآب شوند.
سیل در افزایش ظرفیت سفرههای زیرزمینی موثر است؟
با دیدن باران های اخیر و جاریشدن آب در تالابها و جمعشدنش در پشت سدها این تصور عمومی پیشآمده که پیامدهای تغییر اقلیم و گرمای شدید با این بارشها برطرف شده و دیگر جای نگرانی نیست.
از مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگل ها و مراتع کشور پرسیدیم که آیا آب حاصل از بارش ها و سیلاب های اخیر به اعماق سفره های آب زیرزمینی نفوذ می کند یا چون به شکل سیل است و سرعت زیادی دارد روی سطح زمین حرکت کرده و به شکل آبجاری درآمده فایده ای برای سفره ها نخواهد داشت؟
ابوطالب قزلسفلو پاسخ میدهد: «بارش های سیلابی وقتی در مسیر آبراهها و رودخانه ها حرکت می کنند به هر دو شکل افقی و عمودی قابلیت نفوذ به زمین را دارند. زمانی که این آبها به دشت وارد شوند بازهم میتوانند به عمق زمین نفوذ کنند اما سرعت حرکت سیلاب هم در میزان نفوذ به زمین بسیار تاثیرگذار است.»
وی میافزاید: «وقتی در منطقه ای پوشش گیاهی مناسب وجود داشته باشد ریشه های درختان با منافذی که در زمین ایجاد کرده کمک می کند تا آب وارد سفره های آب های زیرزمینی شود و بهصورت چشمه، چاه و قنات در پاییندست مورد استفاده قرار گیرد. آبی هم که در بستر رودخانه ها و آبراه ها جریان پیدا می کند در تغذیه سفرههای آبهای زیرزمینی نقش دارد. مسلما درصورتیکه سرعت آب زیاد باشد جذب کمتری اتفاق میافتد. عملیات آبخیزداری، تاثیراتخوبیدربه تله انداختن سنگهای درشت، تنه درختان و رسوبات دارد و با کمکردن سرعت سیلاب باعث میشود نفوذ آب در خاک بیشتر شود.»
سیل، درمان خشکسالی است؟
سوال اساسی اینجاست که معنای این بارشها، فاصلهگرفتن از خشکسالی و حل بحران کمآبی است یا نه؟ قزلسفلو میگوید: «اگر خروجی سیلابها به سمت سدها ختم شود قابل ذخیره سازی است و می تواند در جبران کمبود آب موثر باشد اما مسأله خیلی مهم این است که حجم بارش ها در مقایسه با کسری و کمبود آب کشور، قابلمقایسه نیست. بیشتر این بارش ها ناشی از بارش های موسمی هند معروف به «مونسون» است که غالبا در حوزه سیستانوبلوچستان رخ می دهد. در این استان آبخوان، آبرفت و سفره زیرزمینی بسیار کم است؛ به همین دلیل اگر آب حاصل از بارش ها وارد سد نشود به دریا می ریزد و به اعماق زمین نفوذ نخواهد کرد. در مناطق زاگرس و استان هایی مثل فارس، کرمان و چهارمحالوبختیاری سهم بیشتری از این آب به داخل زمین می رسد و میتواند مفید باشد.»
سرنوشت آب باران جاریشده در خیابان ها
بارشهای رگباری و شدید اغلب در سطح شهرها جریان آبی را در خیابانها بهراهمی اندازند که ممکن است باعث شود فکر کنیم آب، بسیار فراوان شده تا حدی که از جوی ها سرریز کرده است اما سرنوشت این آبها چیست؟ پس از فروکش کردن سیلاب، مسیر این آبها به کجا ختم می شود؟
مدیر کنترل سیلاب پاسخ این سوال را این طور توصیف می کند: «آب درون جویها و سطح خیابان ها درصورتیکه در پاییندست، تالاب و مخزنی وجود داشته باشد یا اینکه مسیرش از دشت آبرفتی یا سد یا بستر رودخانه بگذرد کار تغذیه زمین را انجام میدهد ولی مشکل عمده آبهای جاری در شهرها آلودگی است. آب حین حرکت در مسیرش دچار انواع آلودگیها می شود.»
قزلسفلو میافزاید: «سازمان نظام مهندسی ساختمان در شهرها می تواند برای این آبها پیش بینیهای مختلفی داشته باشد تا آنرا برای مصارف مختلفی نظیر آبیاری فضایسبز، یا شستوشو ذخیره کند. از طرفی، با توجه به اینکه بعضی از شهرها روی مناطق آبرفتی قرار گرفته اند با اجرای تدابیر لازم می شود آب را از آلودگی های شهری و فاضلاب ها دور نگه داشت تا قابل استفاده باشد.» او درخصوص روش مدیریت این آبها می گوید: «برای این کار می شود از طریق چاههای تغذیهای که در پارکینگ ها احداث می کنند، مازاد ذخیره تانکرها و منابع را قبل از اینکه دچار آلودگی شود از طریق لوله ای وارد چاهک تغذیه کرد. بهخصوص در مناطقی که سیستم فاضلاب جداگانه وجود ندارد با این روش میتوان آب را تا حدودی مدیریت کرد. این روزها که شاهد فرونشست در برخی از شهرهای کشور هستیم باید بدانیم که این پدیده ناشی از افت سفره های آب زیرزمینی است و درصورتیکه مدیریت آب جاری بهدرستی از سوی نظام مهندسی ساختمان در سطح شهرها انجام شود میتواند در مدیریت این آبها نقش داشته باشد.»
آبخیزداری، روشی مهم برای مدیریت آب سیلابها
همیشه وقتی صحبت از اهمیت آبخیزداری و لزوم اجرای دقیق روش های مختلف آن در حوزه شهر و روستا، مرتع و جنگل و... می شود ممکن است عده ای فکر کنند این کاری اضافه در طبیعت است و فایدهای برای زندگی مردم در نقاط مختلف شهری و روستایی ندارد؛ اما زمانی که پدیده هایی مثل سیل رخ میدهد بهوضوح میشود اهمیت روش های آبخیزداری را درک کرد. مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری ضمن تاکید بر اعداد و ارقامی که ضرورت آبخیزداری را نشان می دهند، می گوید: «با اصلاح شیب در سطح زمین، سرعت آب کاهش می یابد و زمان تمرکز آن در رودخانه ها بیشتر میشود بنابراین فرصت جذب آب بیشتر خواهد شد.»
به گفته قزلسفلو، براساس پژوهشهایی که در این زمینه انجام شده است هر هکتار عملیات آبخیزداری حدودا ۵۳۰مترمکعب در هکتار آب را به سفره های آبهای زیرزمینی وارد می کند و پخش سیلاب بهطور متوسط هزار مترمکعب در هکتار آب را به سفره های زیرزمینی میفرستد. بنابراین بخشی از سیلاب بهصورت طبیعی و بخشی هم طی عملیات آبخیزداری وارد سفرهها می شود.»
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
بهتاش فریبا در گفتوگو با جامجم:
رضا کوچک زاده تهمتن، مدیر رادیو مقاومت در گفت گو با "جام جم"
اسماعیل حلالی در گفتوگو با جامجم: